Ciało kobiety w pozytywizmie

Realiści skrupulatnie stosują się do ustaleń Johanna Kaspara Lavatera w zakresie odpowiedniości między wyglądem zewnętrznym a „naturą duchową”. Jak udowadnia Józef Bachórz:

Szczególną wiernością wobec osiągnięć fizjonomiki cechuje się wczesna twórczość Orzeszkowej, w której mistrzowie przywoływani są zresztą z nazwiska, np. narratorka Pana Graby mówi o Rycie Słabeckiej, że „Gall albo Lavater odgadłby zapewne z tego czoła niepospolity umysł, ale każdy ze zwyczajnych śmiertelników mógł mu zarzucić zbytnią w stosunku do innych rysów wysokość i wypukłość” (Orzeszkowa 1950b: 309). Z kolei z pracy Karola Darwina Wyraz uczuć u człowieka i zwierząt zaczerpnęli pozytywiści przekonanie o zależności fizjonomiki od fizjologii oraz skłonność do animalistycznych porównań, w których najdalej odważy się pójść Gabriela Zapolska jako autorka Menażerii ludzkiej. Takie zabiegi częste są w Lalce, zdarza się je stosować również Orzeszkowej: kucharka Abrożowa w Jędzy jest przedstawiana na wzór myszy, baronowa Lamoni w Australczyku przypomina papugę, w Wesołej teorii i smutnej praktyce pani prezesowa porównywana jest do wiewiórki.

Opisy kobiecych ciał w powieściach pozytywistycznych zwykle są skupione wokół kluczowych informacji dookreślających kolor włosów i oczu. Uroda bohaterek przedstawiana jest nie w auktorialnej narracji, lecz najczęściej przez wrażenie, jakie wywierają one na mężczyznach, jak w wypadku Heleny Norskiej z Emancypantek Prusa czy heroin romansowych Sienkiewicza. Wspólne dla pozytywistów kierowanie się wskazówkami zaczerpniętymi z fizjonomiki skutkuje nie tylko uproszczeniami w cielesnej charakterystyce postaci, ale też znaczącymi powtórzeniami, jak w przypadku niemal identycznego wyobrażenia femme fatale jako kobiety cechującej się niezwykłymi, wyjątkowo zmiennymi oczami, pojawiającego się chociażby w Lalce Prusa :

Podobny motyw znaleźć można u Sienkiewicza, w postaci Heleny Potkańskiej z powieści Na marne, oraz w W klatce Orzeszkowej, gdzie wciąż zmieniające kolor oczy Klotyldy Warskiej są do tego stopnia magnetyzujące, że bohaterka zmuszona jest ukrywać je za woalką.

Ze względu na dziewiętnastowieczną modę okrywającą kobiece ciała niemal od stóp do głów, w literaturze okresu znajdziemy niezwykle bogate opisy ubrań, czasami zastępujące opis postaci, jak np. w przypadku prostytutki Karoliny w Marcie Orzeszkowej. W Lalce więcej niż o ciele Izabeli dowiadujemy się o jej garderobie, której wartość skrupulatnie podlicza Wokulski (Prus 1969b: 20). W Emancypantkach informację o upadku Joasi przekazuje Prus, dokumentując stan jej okrycia. Przed schadzką z Norskim dziewczyna miała na sobie wyrażającą niemal zaproszenie, „szeleszczącą suknię z wybornie dopasowanym stanikiem, otwartym z przodu jak drzwi uchylone, spoza których ostrożnie wyglądał gors podobny do listków białej róży” (Prus 1953a: 47). Po powrocie na pensję „piękna kremowa suknia Joasi jest zlana deszczem i zabłocona, włosy Joasi są potargane, twarz płonie, a w oczach tlą się dziwne blaski” (Prus 1953a: 55): zbrukanie sukni obrazuje, co się stało z ciałem dziewczyny, zanim jeszcze po paru stronach okaże się, że Joasia jest w ciąży. W Fin-de-siècle’istce Zapolskiej fabułę tworzą kolejne kreacje głównej bohaterki, dowodzące jej nazbyt łatwych metamorfoz ideowych i egzystencjalnych (Kłosińska 1999: 244-275).

Kobiece ubranie odgrywa bezsprzecznie najdonioślejszą rolę w pisarstwie Orzeszkowej. Jak zauważa Magdalena Kreft, „przywiązywanie wagi do stroju jest dla pisarki oznaką próżności i lekkomyślności, a co więcej: hedonizmu” (Kreft 2006: 307). W Dwóch biegunach życie jednej z głównych bohaterek wypełnia nieustanne przebieranie się stosownie do kolejnych okazji i pór dnia. Idalia nie waha się podążać za modą poza granice śmieszności, np. wkładając ekstrawagancką suknię w wilcze głowy, i to bohaterka koniec końców zostanie przyrównana do buszmenki, a nie uchodząca na salonach za dzikuskę, przybyła z prowincji skromna Seweryna w „antydyluwialnej czarnej sukni” (Orzeszkowa 1949c: 28) i z „idyllicznym warkoczem” (Orzeszkowa 1949c: 28). Wyraźne w Dwóch biegunach przeciwstawienie pozornego ucywilizowania i rzekomego prowincjonalizmu odnaleźć można w innych powieściach Orzeszkowej, najdrastyczniej środek ten zastosowany został w Pierwotnych, gdzie prostactwo głównych bohaterów wyraża się w kulminacyjnej scenie przywdziewaniem przez nich tureckich, kaukaskich i indyjskich szat, „ubiorów ludów dzikich” oraz prymitywnych ozdób przywiezionych z Dalekiego Wschodu, które tubylcy „przyczepiają do uszu swych, opasują szyję, ramiona i nogi, przebijają sobie nozdrza i wargi” (Orzeszkowa 1949b: 207-208, 220-221).

W twórczości pozytywistów prawie nie znajdziemy opisów ciała nie przysłoniętego ubraniem. U Sienkiewicza, oprócz zaskoczonej pod prysznicem Polci w Wirach oraz kilkoma scenami w Quo vadis, gdzie m.in. myjąca się w fontannie Ligia podglądana jest przez Winicjusza, a w finale powieści równie naga trafia na rzymską arenę, obnażone bywają tylko Murzynki, których nagość jest jednym z symptomów inności. Narrator Orzeszkowej zwykle zaprasza czytelników do swoistej gry w zasłanianie-odkrywanie. Nagość rozpustnej Elwiry Rozy w noweli Dwie jest sugerowana wyłącznie przez opis jej głęboko wyciętej, nieskromnej szaty:

W utworach, których akcja osadzona jest w starożytności, ubiory kobiet bywają całkowicie prześwitujące: zmysłowa Melissa z Czczciciela potęgi ubrana jest w suknię „tak przezroczystą, że nawet gęstymi fałdami swymi nie ukrywała zupełnie atłasowej i karminami młodości mieniącej się białości jej ciała” (Orzeszkowa 1951: 16), podobnie nosi się Kama w Faraonie Prusa.

Zazwyczaj ukrywanego ciała męscy bohaterowie mogą się jedynie domyślać, chyba że kobieta wystąpi w ubraniu „do figury” lub „amazonce tak opiętej, że wszystkie kształty jej ciała są prawie równie widoczne jak kształty posągu” (Sienkiewicz 1985a: 74)– w obcisłym stroju do jazdy konnej z upodobaniem pokazuje się Wokulskiemu pani Wąsowska, kokieteryjnie zachęcając go do poprawiania jej siodła. Szczególnym erotyzmem nacechowane są niemal wszystkie sceny wsiadania przez kobietę na konia (np. w Krzyżakach Zbyszko, kiedy podsadzał Jagienkę i „wyczuwał pod dłońmi jej czerstwe, jakby z kamienia wykrzesane ciało, to aż go ogarniał niepokój […], brały go ciągoty, a zarazem coś poczynało mu chodzić po kościach i morzyć go niby sen” (Sienkiewicz 1990b: 10)), a także wysiadanie z dorożki czy brodzenie przez kałuże, odsłaniające kawałek skrywanej zwykle łydki (Prus 1969a: 202).

W XIX wieku kobiece ciało szybko traci na wartości: 30-letnie kobiety są wyraźnie stare, 25-letniej pannie Izabeli sugeruje się, że jest już „w tym wieku” (Prus 1969c: 95). Jednocześnie literatura nie pochwala wykorzystywania kobiecych sztuczek w celu oszukania natury: odrazę do makijażu czy farbowania włosów zapisała na kartach wielu swoich powieści Orzeszkowa, dramatyczne starania o odzyskanie utraconej młodości dokumentuje Prus w losach Minclowej, która umiera na zakażenie krwi po tym, jak wysmarowała się jakimś tajemniczym specyfikiem (Prus 1969b: 158). W Ostatniej miłości Orzeszkowa kontrastuje ze sobą dwie bohaterki, aby pokazać niechlubne oraz godne sposoby kobiecego starzenia się. Takie dublowanie postaci kobiecych jest ważną cechą prozy epoki. W ramach obyczajowości wiktoriańskiej część kobiet w skrajny sposób była odcieleśniana (bogate panny na wydaniu, mężatki, matki), zaś druga połowa przedstawiana jako wyłącznie cielesna, niemal zwierzęca (kobiety upadłe, prostytutki, ale również rozwódki czy wdowy, a nawet po prostu kobiety z niższych klas społecznych). Poza wyjątkami tylko tej drugiej kategorii dotyczyć mogą takie zmiany ciała, jak ciąża, poród i połóg, ale też wyraźnie przedstawiona aktywność seksualna. Nierzadko okazuje się, że przynależność kobiety do jednej z dwóch grup zależy wyłącznie od kategoryzującego spojrzenia mężczyzny. Ukazuje to doskonale Sienkiewicz, m.in. w Szkicach węglem, gdzie życie miłosne Zołzikiewicza rozgrywa się między idealnym uczuciem dla panny Jadwigi i „apetycikiem” na Marysię Rzepową, czy szczególnie w Wirach, w których ta sama kobieta odgrywa jednocześnie obie role, jako chłopka Hanka Skibianka oraz subtelna Angielka Agnes Anney. Czasami bohaterki przeglądają się w „tej drugiej” jak w lustrze. Tytułowa Anielka z powieści Prusa z bolesną empatią obserwuje swoją równolatkę, żydowską dziewczynkę bitą przez ojca, podobnie patrzy na prostytutkę porządna mężatka w O czym się nawet myśleć nie chce Zapolskiej. Najbardziej charakterystycznym przykładem są ciężarne rówieśnice z noweli Zapolskiej Dwie: jedna z nich to córka pani domu, anemiczna Michasia, wiecznie zmęczona, zalegająca we flanelowym szlafroku, „przesadzająca swój stan chorobliwy bezustannym narzekaniem, włóczeniem się z kąta w kąt z miną leniwej kotki, z grzywką spadającą w płaskich kosmykach na czoło, w pantoflach męża, ssąc pomarańcze, cytryny, zjadając całe słoiki musztardy i spodki pikli” (Zapolska 1971: 215). Drugą kobietą przy nadziei jest służąca Hanka, pracująca ponad siły i wyzywana od ladacznic, a w końcu wyrzucona z domu za złe prowadzenie się. Michasię ogarnia wówczas „wielka, olbrzymia, nieskończona litość. Zdawało się jej, że to ją samą torturują w postaci tamtej drugiej, że jest ich dwie, a przecież jedna, której wyrzucają, że spełniła swe przeznaczenie, i sieką chłostą obelg w zbolałe i pełne macierzyństwem łono” (Zapolska 1971: 220). Rozpoznawanie wspólnego, determinowanego przez fizjologię losu jest głównym tematem nowel Konopnickiej. O naturalnych przejściach kobiecego ciała mówi autorka Maryśki w sposób nie mieszczący się w zarysowywanej przez epokę alternatywie między przemilczeniem a oskarżeniem.

Kilka zaskakująco śmiałych obrazów można znaleźć również w liryce Konopnickiej, m.in. w Madonnach z tomu Italia. W liryku zamykającym cykl (Magnificat) odebranie Maryi dziecka przez Boga przedstawiane jest, za pomocą kilkakrotnie powtarzanej metafory krzyża wbitego w krwawiące łono, niemalże jak przedwcześnie sprowokowany, brutalny poród. Poza tym w poezji epoki kobiety są raczej odcieleśniane. Ciała adresatek lirycznych wyznań Asnyka są zastępowane szeregiem kwietnych metonimii, zaś parnasistowskim ideałem poety jest „rozmiłowana w nieśmiertelnym pięknie” Zmarła dziewica, „jakoby w jasny posąg zamieniona” (Asnyk 1948 t. I: 228-229) lub wprost grecka rzeźba, jak w w wierszu Odłamowi Psyche Prakstelesa. Nieruchome, kamienne, chłodne ciała symbolizują platońską ideę piękna, zwłaszcza w liryku będącym wariacją na temat fantazmatu Pigmaliona.

Źródła

Analizowane i przywoływane w tekście utwory

• Asnyk Adam, „Zmarłej dziewicy”, cyt. za Asnyk Adam, „Dzieła poetyckie. Wydanie zupełne”, oprac. Zygmunt Michałowski, Wydawnictwo Ludwika Fiszera, t. 1, Warszawa 1948a, cytaty na s. 228-229;
• Asnyk Adam, „Odłamowi Psychy Praxytelesa”, cyt. za Asnyk Adam, „Dzieła poetyckie. Wydanie zupełne”, oprac. Zygmunt Michałowski, Wydawnictwo Ludwika Fiszera, t. 1, Warszawa 1948a;
• Asnyk Adam, „Pigmalion”, cyt. za Asnyk Adam, „Dzieła poetyckie. Wydanie zupełne”, oprac. Zygmunt Michałowski, Wydawnictwo Ludwika Fiszera, t. 2, Warszawa 1948b;
• Konopnicka Maria, „Magnificat” (1901), cyt. za Konopnicka Maria, „Italia”, Nakład Genethnera i Wolffa, Warszawa 1901;
• Orzeszkowa Eliza, „Jędza” (1890), cyt. za: Orzeszkowa Eliza, „Pisma zebrane”, pod red. Juliana Krzyżanowskiego, t. 25, Książka i Wiedza, Warszawa 1948;
• Orzeszkowa Eliza, „Marta” (1873), cyt. za: Orzeszkowa Eliza, „Pisma zebrane”, pod red. Juliana Krzyżanowskiego, t. 8, Książka i Wiedza, Warszawa 1949a;
• Orzeszkowa Eliza, „Pierwotni” (1884); cyt. za: Orzeszkowa Eliza, „Pisma zebrane”, pod red. Juliana Krzyżanowskiego, t. 11, Książka i Wiedza, Warszawa 1949b, cytaty na s. 207-208, 220-221;
• Orzeszkowa Eliza, „Dwa bieguny” (1893), cyt. za: Orzeszkowa Eliza, „Pisma zebrane”, pod red. Juliana Krzyżanowskiego, t. 26, Książka i Wiedza, Warszawa 1949c, cytat na s. 28;
• Orzeszkowa Eliza, „Australczyk” (1896), cyt. za: Orzeszkowa Eliza, „Pisma zebrane”, pod red. Juliana Krzyżanowskiego, t. 27, Książka i Wiedza, Warszawa 1949d;
• Orzeszkowa Eliza, „W klatce” (1869), cyt. za: Orzeszkowa Eliza, „Pisma zebrane”, pod red. Juliana Krzyżanowskiego, t. 2, Książka i Wiedza, Warszawa 1950a;
• Orzeszkowa Eliza, „Pan Graba” (1869), cyt. za: Orzeszkowa Eliza, „Pisma zebrane”, pod red. Juliana Krzyżanowskiego, t. 5-6, Książka i Wiedza, Warszawa 1950b, cytat na s. 309;
• Orzeszkowa Eliza, „Wesoła teoria i smutna praktyka” (1872), cyt. za: Orzeszkowa Eliza, „Pisma zebrane”, pod red. Juliana Krzyżanowskiego, t. 7, Książka i Wiedza, Warszawa 1950c;
• Orzeszkowa Eliza, „Dwie” (1901), cyt. za: Orzeszkowa Eliza, „Pisma zebrane”, pod red. Juliana Krzyżanowskiego, t. 34, Książka i Wiedza, Warszawa 1950d, cytat na s. 59-60;
• Orzeszkowa Eliza, „Czciciel potęgi” (1889), cyt. za: Orzeszkowa Eliza, „Pisma zebrane”, pod red. Juliana Krzyżanowskiego, t. 50, Książka i Wiedza, Warszawa 1951, cytat na s. 16;
• Orzeszkowa Eliza, „Ostatnia miłość” (1867), cyt. za: Orzeszkowa Eliza, „Pisma zebrane”, pod red. Juliana Krzyżanowskiego, t. 1, Książka i Wiedza, Warszawa 1953;
• Orzeszkowa Eliza, „Nad Niemnem”, oprac. Józef Bachórz, t. 1, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1996a;
• Orzeszkowa Eliza, „Nad Niemnem”, oprac. Józef Bachórz, t. 2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1996b;
• Orzeszkowa Eliza, „Nad Niemnem”, oprac. Józef Bachórz, t. 3, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1996c;
• Prus Bolesław, „Emancypantki” (1894), cyt. za: Bolesław Prus, „Emancypantki”, t. 1, PIW, Warszawa 1953a, cytaty na s. 47, 55;
• Prus Bolesław, „Emancypantki” (1894), cyt. za: Bolesław Prus, „Emancypantki”, t. 2, PIW, Warszawa 1953b;
• Prus Bolesław, „Lalka” (1890), cyt. za: Bolesław Prus, „Lalka”, t. 1, PIW, Warszawa 1969a, cytaty na s. 50-51, 202;
• Prus Bolesław, „Lalka” (1890), cyt. za: Bolesław Prus, „Lalka”, t. 2, PIW, Warszawa 1969b, cytaty na s. 20, 158;
• Prus Bolesław, „Lalka” (1890), cyt. za: Bolesław Prus, „Lalka”, t. 3, PIW, Warszawa 1969c, cytat na s. 95;
• Prus Bolesław, „Anielka” (1880), cyt. za: Bolesław Prus, „Anielka”, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1977;
• Prus Bolesław, „Faraon” (1897), cyt. za: Bolesław Prus, „Faraon”, PIW, Warszawa 1985;
• Sienkiewicz Henryk, „Ogniem i mieczem” (1884), cyt. za: Sienkiewicz Henryk, „Ogniem i mieczem”, t. 1, PIW, Warszawa 1970a;
• Sienkiewicz Henryk, „Ogniem i mieczem” (1884), cyt. za: Sienkiewicz Henryk, „Ogniem i mieczem”, t. 2, PIW, Warszawa 1970b;
• Sienkiewicz Henryk, „Potop” (1886), cyt. za: Sienkiewicz Henryk, „Potop”, t. 1, PIW, Warszawa 1970c;
• Sienkiewicz Henryk, „Potop” (1886), cyt. za: Sienkiewicz Henryk, „Potop”, t. 2, PIW, Warszawa 1970d;
• Sienkiewicz Henryk, „Potop” (1886), cyt. za: Sienkiewicz Henryk, „Potop”, t. 3, PIW, Warszawa 1970e;
• Sienkiewicz Henryk, „Potop” (1886), cyt. za: Sienkiewicz Henryk, „Potop”, t. 4, PIW, Warszawa 1970f;
• Sienkiewicz Henryk, „Pan Wołodyjowski” (1888), cyt. za: Sienkiewicz Henryk, „Pan Wołodyjowski”, t. 1, PIW, Warszawa 1970g;
• Sienkiewicz Henryk, „Pan Wołodyjowski” (1888), cyt. za: Sienkiewicz Henryk, „Pan Wołodyjowski”, t. 2, PIW, Warszawa 1970h;
• Sienkiewicz Henryk, „Bez dogmatu” (1891), cyt. za: Sienkiewicz Henryk, „Bez dogmatu”, PIW 1985a, cytat na s. 74;
• Sienkiewicz Henryk, „Quo vadis” (1896), cyt. za: Sienkiewicz Henryk, „Quo vadis”, PIW Warszawa 1985b;
• Sienkiewicz Henryk, „Krzyżacy” (1900), cyt. za: Sienkiewicz Henryk, „Krzyżacy”, oprac. T. Bujnicki, t. 1, Ossolineum, Wrocław 1990a;
• Sienkiewicz Henryk, „Krzyżacy” (1900), cyt. za: Sienkiewicz Henryk, „Krzyżacy”, oprac. T. Bujnicki, t. 2, Ossolineum, Wrocław 1990b, cytat na s. 10;
• Sienkiewicz Henryk, „Krzyżacy” (1900), cyt. za: Sienkiewicz Henryk, „Krzyżacy”, oprac. T. Bujnicki, t. 3, Ossolineum, Wrocław 1990c;
• Sienkiewicz Henryk, „Krzyżacy” (1900), cyt. za: Sienkiewicz Henryk, „Krzyżacy”, oprac. T. Bujnicki, t. 4, Ossolineum, Wrocław 1990d;
• Sienkiewicz Henryk, „Szkice węglem” (1887), cyt. za Sienkiewicz Henryk, „Wybór nowel i opowiadań”, oprac. Tadeusz Bujnicki, Ossolineum, Wrocław 1992;
• Sienkiewicz Henryk, „Wiry” (1910), cyt. za: Sienkiewicz Henryk, „Wiry”, PIW, Warszawa 1993;
• Zapolska Gabriela, „O czym się nawet myśleć nie chce” (1914), cyt. za Zapolska Gabriela, „O czym się nawet myśleć nie chce”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1957;
• Zapolska Gabriela, „Fin-de-siècle’istka” (1897), cyt. za : Zapolska Gabriela, „Fin-de-siècle’istka”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1958;
• Zapolska Gabriela, „Menażeria ludzka” (1893), cyt. za: Zapolska Gabriela, „Menażeria ludzka”, Książka i Wiedza, Warszawa 1968;
• Zapolska Gabriela, „Dwie”, cyt. za: Zapolska Gabriela, „Dwie” [w:] „Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku. Literatura polska w okresie realizmu i naturalizmu”, tom IV, red. Janiny Kulczyckiej-Saloni, Henryka Markiewicza, Zbigniewa Żabickiego, PWN, Warszawa 1971, cytaty na s. 215, 220.

Opracowania

• Bachórz Józef, „Karta z dziejów zdrowego rozsądku, czyli o fizjonomice w literaturze”, „Teksty” 1976, z. 2;
• Kłosińska Krystyna, „Ciało, pożądanie, ubranie. O wczesnych powieściach Gabrieli Zapolskiej”, WydawnictwoeFKa, Kraków 1999;
• Kreft Magdalena, „Szaty i szmaty. Etyczny i psychospołeczny wymiar tematu stroju i komfortu w twórczości Elizy Orzeszkowej” [w:] „Etyka i literatura. Pisarze polscy lat 1863-1918 w poszukiwaniu wzorów życia i sztuki”, pod red. Ewy Ihnatowicz i Ewy Paczoskiej, Warszawa 2006, s. 304-315.

Artykuły powiązane

• Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Językowy obraz kobiety w przysłowiach
• Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Kobieta w świetle danych ankietowych
• Prokop-Janiec, Eugenia – Literatura polsko-żydowska – wizualizacje obcego
• Marzec, Grzegorz – Orzeszkowa – dotyk
• Kowalczuk, Urszula – Ciało i emocje – pozytywizm
• Kowalczuk, Urszula – Ciało ubogich – pozytywizm
• Magnone, Lena – Prus – doświadczenie erotyczne w „Lalce”
• Magnone, Lena – Sienkiewicz – ciało męskie w powieściach
• Magnone, Lena – Orzeszkowa – ciało męskie
• Kunz, Tomasz – Ekstaza bólu
• Marzec, Grzegorz – Prus – dotyk
• Marzec, Grzegorz – Dotyk w pozytywizmie
• Marzec, Grzegorz – Sienkiewicz – dotyk
• Kuziak, Michał – Ciało kobiece – romantyzm
• Magnone, Lena – Prostytutka w literaturze przełomu XIX i XX wieku
• Magnone, Lena – Orzeszkowa – ciało kobiece
• Magnone, Lena – Pozytywizm – zniewieściałe ciało męskie
• Magnone, Lena – Sieniekiwcz – umieranie i cierpienie ciała w powieściach
• Magnone, Lena – Pozytywizm – doświadczenie erotyczne