Odziedziczony z języka prasłowiańskiego wyraz język rekonstruuje się do postaci * (j)ęzy̏kъ, wtórnej w stosunku do wcześniejszego * (j)ęzy. Sufiks –kъ spełnił w tym wypadku funkcję strukturalną – przeniósł omawiany wyraz z archaicznej (niezaświadczonej w słowiańszczyźnie) kategorii słowotwórczej (masculinum na –ū-; (SP VI 114)) do żywej, czyli psł. deklinacji na –o– (SP I 89). Pierwotnej postaci psł. *ęzy można się doszukać w compositum *gav–ęzъ‘język wołowy’ będącym nazwą rośliny stosowanej w lecznictwie ludowym (SP VIII 71; zob. SStp hasło języczek zn. 2d. i język zn. 5f.). W nagłosie omawianego wyrazu, być może już od czasów psł., występuje proteza j-.
Wiele języków indoeuropejskich wykazuje formy o tej samej treści i bardzo podobnej budowie – różnice dotyczą nagłosu: samogłoski, a zwłaszcza spółgłoski, która zwykle zanikała. Pie1pie. – Praindoeuropejski, praindoeuropejszczyzna. rdzeń *dn̥g’hū / dn̥g’u̯ā (SEJL I 353: pie. *dn̥g’h-ṷeh2-)rekonstruuje się na podstawie stłac. dingua i germ. *tungōn (goc. tuggo, stnord. tunga, stwniem. zunga). Bsł.2Pie. – praindoeuropejski *inžū– kontynuuje – pominąwszy zanik nagłosowej spółgłoski d- (zob. SEJPS I 580) – pie. postać *dn̥g’hū. Polskie słowo język ma dokładny odpowiednik morfologiczny w pruskim wyrazie insuwis < *dinzuvis (SEJL I 354), analogicznie psł. formację * (j)ęzykъ można wyprowadzić z praformy *dęzykǔ (<* dęzū-; (SEJL I 354)).
Powtarzającą się w wielu językach ie.3Ie. – Indoeuropejski zmianę nagłosu tłumaczy się tabu językowym związanym z nazwami części ciała (SP VI 114, ESSJ VI 74). Zaświadczają ją wyrazy oznaczające‘język’ w łacinie, litewskim, ormiańskim (SP VI 114) i niektórych dialektach języka rosyjskiego: l– pojawiło się w nich wtórnie wskutek adideacji drogą etymologii ludowej do czasownika‘lizać’. Łac. rzeczownik lingua (< stłac. dingua) zmienił się pod wpływem czasownika lingō wywodzącego się od pie. rdzenia *leig’h-, lit. liežùvis (< * inžuvis) wykształcił się pod wpływem czasownika liẽžti, analogiczny proces zaszedł w ormiańskim (orm. lezow) i dialektach języka rosyjskiego (лязык; (Vasmer IV: 550)).
Pierwotne znaczenie anatomiczne‘elastyczny narząd mięsisty w jamie ustnej, organ smaku, u ludzi jeden z najważniejszych organów mowy’ wskutek przenośni oznacza w niektórych językach indoeuropejskich (słowiańskich, łacinie, grece)‘mowę: proces porozumiewania się oraz zespół wyrazów, zwrotów i form służących do porozumiewania się’ (por. SP VI 110 i SStp). W językach słowiańskich sensy te trwają obok siebie.
Treść‘lud, naród’ zaświadczona dla języka staropolskiego (por. SStp hasło język) jest rozpowszechnioną w językach europejskich kalką ze śrłac. lingua, taki rozwój znaczeniowy zaświadcza także gr. γλϖσσα (SP VIII 114).
Ekspresywne słowo jęzor oznaczające‘zgrubiale, pogardliwie o języku’ jest poświadczane w polszczyźnie od XVII wieku, Sławski sugeruje, że utworzono je na wzór wcześniej zapisanego w zabytkach ozór (SEJPS I 579-580). Wśród językoznawców nie ma zgody co do etymologii tego wyrazu: niektórzy dopatrują się odosobnionej w polszczyźnie wymiany o- : je-, niejako na wzór wschodniosłowiański (np. Koneczna 1965: 61, SEJPB 405), inni łączą wyraz ozór nawet z rodziną czasownika psł. *zьrěti (Popowska-Taborska 1983: 190; Bańkowski 1975: 212, tak w ESJPBańk), większość mówi o niejasnej etymologii. Niewątpliwie jest to rzeczownik utworzony bardzo mało produktywnym formantem –or (Doroszewski 1931: 292). Współcześnie ozór nazywa‘język (niektórych) zwierząt’, jeśli stosuje się go do ludzi, ma pejoratywne nacechowanie.
Źródła
- Bańkowski Andrzej, „Dopowiedź o polskim ozorze”, „Język Polski” t. LXIII, 1975, z. 3.
- Bańkowski Andrzej, „Etymologiczny słownik języka polskiego”, t. 1-2, Warszawa 2000 (ESJPBańk).
- Bartula Czesław, „Podstawowe wiadomości z gramatyki staro-cerkiewno-słowiańskiej na tle porównawczym”, Warszawa 1997.
- Boryś Wiesław, „Słownik etymologiczny języka polskiego”, Kraków 2005 (SEJPB).
- Brückner Aleksander, „Słownik etymologiczny języka polskiego”, Warszawa 1970.
- De Vaan Michiel, „Etymological Dictionary od Latin and the other Italic Languages”, Leiden-Boston 2008.
- Doroszewski Witold Jan, „Formacje z elementem -r- w części sufiksalnej”, „Prace Filologiczne” t. XV, cz. 2, 1931.
- Фасмер Мaкc, „Этимологический словарь русского языка”, перев. О. Н. Трубачeв, т. 4, Москва 1971.
- Indeks kartoteki „Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII” (wersja elektroniczna).
- Knapiusz Grzegorz, „Thesaurus polonolatinograecus seu promptarium linguae latinae et graece in tres tomas diuisum”, t. 1, Kraków 1643 (wersja elektroniczna).
- Linde Samuel Bogumił, „Słownik języka polskiego”, t. 1-6, Warszawa 1807-1814 (wersja elektroniczna).
- Otrębski Jan, „Przyczynki do gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich”, Kraków 1919.
- Otrębski Jan, „Życie wyrazów w języku polskim”, Poznań 1948.
- Popowska-Tarborska Hanna, „O polskim ozorze”, „Język Polski” t. LXIII, 1983, z. 3.
- Sławski Franciszek, „Dopowiedź o polskim ozorze”, „Język Polski” t. LXIII, 1975, z. 3.
- Sławski Franciszek, „Słownik etymologiczny języka polskiego”, t. 1-5 (A-Łż), Nakł. Tow. Miłośników Języka Polskiego, Kraków 1952-1975 (SEJPS).
- Sławski Franciszek, (red.), „Słownik prasłowiański”, , t. 1-8, Ossolineum, PAN, Kraków 1974-2001 (SP).
- Smoczyński Wojciech, „Słownik etymologiczny języka litewskiego”, t. 1-2, Wilno2007 (SEJL).
- Трубачeв Олег Н., (ред.), „Этимологический словарь славянских языов”, Наука, Москва 1974-2001 (ESSJ).
- Urbańczyk Stanisław (red.)„Słownik staropolski”, , t. 1-11, Warszawa-Kraków 1953-1993 (SStp).
- Vasmer Max, „Russisches Etymologisches Wörterbuch”, I-III, Heidelberg 1950-1958.
- Walde Alois, „Lateinisches Etymologisches Wörterbuch”, t. 1-2, Heidelberg 1938-1954.
- „Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce”, pod red.Mariana Plezii, t. 8, z. 6, Warszawa 2008.
- „Słownik łacińsko-polski”, pod red. Józefa Korpantego, t. 1-2, Warszawa 2003.
- „Słownik staropolski”, pod red. Stanisława Urbańczyka, t. 1-11, Warszawa-Kraków 1953-1993.
- „Uniwersalny słownik języka polskiego”, pod red. Stanisława Dubisza, t. 1-6, Warszawa 2003 (wersja elektroniczna).
Bibliografia
- 1pie. – Praindoeuropejski, praindoeuropejszczyzna
- 2Pie. – praindoeuropejski
- 3Ie. – Indoeuropejski
