Różna proweniencja analizowanych przysłów (Przysłowia stanowiące podstawę prezentowanych analiz zostały wyekscerpowane z Nowej księgi przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich pod red. Juliana Krzyżanowskiego.)– ludowa i literacka sprawia, że oddają poglądy na temat kobiet zawarte w literaturze i folklorze. Obraz kobiety utrwalony w przysłowiach zawiera pewien zestaw cech przypisywanych kobiecie i modelujących stosunek do niej. Cechy te można uporządkować według aspektów, ujawniających postrzeganie kobiet z różnych punktów widzenia, charakteryzowanie pod różnymi względami.
W aspekcie fizycznym najbardziej oczekiwanym atrybutem kobiety jest uroda: Kawa nie może być nigdy za mocna, a kobieta za piękna. Kobieta powinna być tylko trochę brzydsza od anioła w opozycji do mężczyzny, troszkę ładniejszego od diabła. Piękno fizyczne decyduje o wartości kobiety. Piękna przedstawicielka swej płci jest obiektem pożądania (Ogień pali z bliska, piękna kobieta z daleka i z bliska). Brzydkiej natomiast nie pomogą żadne zabiegi upiększające (Nie pomoże krukowi kąpiel… ani brzydkiej kobiecie bielidło). Kobieta w świetle przysłów jest też delikatna i krucha. Jej wiotka i filigranowa postać jest lżejsza nie tylko od pióra, ale także od powietrza (Pióro lżejsze od wody, powietrze od pióra, kobieta od powietrza). Podobnie jak dzieci, fiołki, bławatki jest delikatna jak kwiat. W związku z tym nie może być dla mężczyzny godnym przeciwnikiem w walce (Z kobietą wojować nie jest kawalerska, Niewiastę zwyciężyć – nie męstwo).
Kobiety przywiązują dużą wagę do swojego wyglądu, gdyż są świadome faktu, jak wielkie wrażenie wywiera on na mężczyznach. Przestrzegają mody (Moda to zakon kobiecy), starają się zawsze wyglądać młodo, gdyż na podstawie wyglądu, a nie samopoczucia jak w przypadku mężczyzn wnioskuje się o ich wieku (Kobieta ma tyle lat na ile wygląda, mężczyzna – na ile się czuje). Jednak przesada w tym względzie jest wartościowana negatywnie, gdyż Kobieta co się stroi do południa, od południa mało warta.
Charakterystyka kobiety w aspekcie psychicznym obejmuje wiele cech, z których większość to wady. Uznaje się ją za istotę sprytną i przebiegłą (Zaraz będzie między święte wzięty, kto postrzeże niewieście wykręty), którą trudno jest oszukać (Długo trzeba pokukać, nim się uda kobietę oszukać). Natomiast Kobiety, choć się nie uczą w szkole, przecie wywiodą w pole; Każdy dureń przy kobiecie. Kobieta, jeśli zechce, to samego diabła nawet przechytrzy (Kobiety, jak zechcą, to i samemu diabłu dadzą radę) albo pomoże mu w jego niecnych zamiarach (Gdzie diabeł nie może, tam babę pośle). Kobieta jest nieprzewidywalna, należy podchodzić do niej z dystansem, nie można jej wierzyć (Nie wierz niewieście, by też i martwa była), podobnie jak koniowi (Kobiecie i koniowi nigdy nie dowierzaj). Tak jak dzień aż po zachodzie słońca można chwalić, tak kobietę chwali się dopiero po śmierci. Jest przewrotna, toteż postępować z nią należy bardzo ostrożnie, tak jak z koniem i księdzem (Do kobiety i do konia z przodu się nie przystępuje, Należy strzec się konia z tyłu, kobiety z przodu, a księdza z obydwóch stron). Żadnej kobiecie nie można zaufać (Strzeż się przed złymi kobietami, a nie wierz dobrym). Nigdy nie należy korzystać z jej rad, ani pytać jej o radę, ale trzymać się swego rozumu (Pytej się kobiety o rade, ale trzymaj się swojigo rozumu). W postępowaniu z kobietą zalecana jest dyplomacja. Podobnie jak księdzu należy się jej nisko kłaniać (Przed księdzem i kobietą zdejm czapkę, choćby z lisią kitą).
Kobieta w przysłowiach jest z gruntu zła, podobnie jak żmija (Niewiasta – zła rzecz). Dobrych kobiet w ogóle nie ma — Dwie tylko były dobre kobiety na świecie: jedna z nich umarła, a drugiej znaleźć nie można. Każda kobieta jest skora do grzechu i występku (Nie masz kobiety, której by złe nie skusiło). Przy tym jej najlżejszy grzech jest śmiertelny, w odróżnieniu od mężczyzny, którego nawet najcięższe przewinienie kwalifikuje się do grzechów lekkich (U mężczyzny każdy grzech śmiertelny jest powszednim, u kobiety każdy powszedni jest śmiertelnym). Kobieta często jest czarownicą (Ma kozła w oczach) i wchodzi w konszachty z diabłem (Jak kobieta idzie za mąż, to siedmiu diabłów pod pachą trzyma, Kiedy gwiżdże kobieta, diabeł kościół zamieta). Zła kobieta jest istotą bardziej niebezpieczną i złowrogą, aniżeli sam diabeł (Nad diabła rogatego gorsza zła kobieta). Złych kobiet najlepiej unikać, a dobrym nie wierzyć, gdyż jakikolwiek interes z kobietą zawsze się źle kończy (O mulieres! po diable z wami interes!). Ogólnie wiadomo, że Gdzie się księża i kobiety wdadzą, tam i diabeł się wmiesza.
Kolejną cechą przypisywaną kobietom w przysłowiach jest gadatliwość. Kobiety wolą mówić niż słuchać (W zgromadzeniu kobiet najłatwiej o mówcę, najtrudniej o słuchacza). Przy tym są niesłowne, nie dotrzymują obietnic (Trzymać kobietę za słowo, a piskorza (węgorza) za ogon na jedno wychodzi). Kobiety nie potrafią dochować sekretu (Zachować co w sekrecie najciężej jest kobiecie, Kobiecie sekret wierzchem głowy wyłazi). Nie można im ufać, powierzając coś w tajemnicy, gdyż Dobrymi chęciami i kobiecymi językami piekło jest wybrukowane; Panu pieniędzy nie pożyczaj, kobiecie prawdy nie mów. Nie można też poważnie traktować wszystkiego, co mówią (Kiedy ci kobieta powie dwa słowa, weź jedno, a drugie odrzuć).We wzajemnym współżyciu rzadko dochodzą do porozumienia – są złośliwe i kłótliwe (Łacniej sto zegarków, niż dziesięć bab zgodzić). Przyjaźń pomiędzy dwoma kobietami raczej jest niemożliwa, gdyż Przyjaźń dwóch kobiet jest tylko złością przeciw trzeciej.
W świetle przysłów kobiety są uczuciowe i impulsywne (Rozzłoszczonej kobiecie wszystko trzeba wybaczyć). Brak im umiaru w różnych momentach życia (Każda kobieta dwa razy szaleje: kiedy się kocha i kiedy siwieje (gdy się starzeje). Często popadają w skrajności (Kobieta czy kocha, czy nienawidzi – nigdy w miarę).Są też skore do płaczu (Płacz i łzy to rzecz kobieca; Łatwiej widzieć kobietę we łzach, niż gęś w trzewikach; Łzy przystoją tylko kobietom). Łzy pojawiają się u nich równie często jak rosa codzienna. Kobiety bardzo często wykorzystują je jako formę obrony i przeforsowania swych racji (Łzy – broń kobieca). Mimo to uczuciowość jest cechą pożądaną u kobiet, tak jak odwaga u mężczyzn (Kobieta bez serca, mężczyzna bez odwagi – wiele niewarci).
Kolejną cechą przypisywana kobiecie jest zmienność (Gust kobiet, pogody jesienne – wszystko to odmienne). Nazywana jest wietrzną istotą, a jej stałość traktowana jest na równi ze szczerością Litwina i poczciwością Żyda (Szczerość Litwina, stałość kobiety, poczciwość Żyda na nic się przyda). Zmienność kobiet uniemożliwia skuteczne porozumiewanie się z nimi (Z kobietami nie dojdziesz do ładu).
W przysłowiach zawarte jest też przekonanie o małych możliwościach intelektualnych kobiet. (U kobiety włos długi, a rozum krótki). Chociaż każda kobieta jest głupia (Zawsze krótki umysł ma kobieta, Głupią kobietę poznasz po spódnicy), to jednak nie zdaje sobie z tego sprawy, jest przekonana o własnej mądrości i gotowa każdego pouczać (Kobiety zawsze gotowe poprawiać kurację doktora).
Kobietom przypisuje się też upór (Nic kobiety nie przeprze skoro się uprze). Tak jak chrzanu (szafranu, pieprzu i in.) nie przetrzesz tak i kobiety nie przeprzesz. Łatwiej jest wroga pokonać, niż kobietę przekonać. Jeśli się kobieta na co usadzi, nie tylko człowiek, anioł z nieba nie rozradzi, ale nawet sam Twardowski nie poradzi.
Kolejną wadą kobiet piętnowaną w przysłowiach jest nadmierna ciekawość (Ciekawy jak baba, kobieta, niewiasta) i wścibstwo (Kobiety tam wschodzą, gdzie ich nie posiejesz), przy czym Zaspokoić ciekawość kobiety, jest to napełnić wodą przetak albo beczkę bez dna. Kobiety są też zachłanne. Trudno jest zaspokoić ich potrzeby, podobnie jak trudno jest napełnić beczkę bez dna (Kobieta – nigdy nie zapełniona beczka Danaid, Dzieciom, kurczętom, księżom i kobietom nigdy dosyć). Ich pragnienia bywają nie sprecyzowane – Wieśniak pragnie pola, szlachcic godności, żołnierz wojny, kupiec pieniędzy, gospodarz pokoju, rzemieślnik roboty, malarz piękności, a kobieta – całego świata.
Obraz kobiety utrwalony w przysłowiach obejmuje też cechy związane ze sferą społeczno-bytową. Najczęściej mają one charakter postulatywny i dotyczą ról, które kobiety powinny wypełniać w swym życiu. Przede wszystkim kobieta powinna mieć męża (Kobieta bez męża jest ni to, ni owo; Kobiecie samej to jak sroce w lesie; Kobiecie zawżdy lepiej z chłopem; Kobiecie bez mężczyzny nijak żyć). Małżeństwo umożliwia jej spełnienie, mężczyźnie natomiast odbiera wiele z jego męskości (Rezultatem każdego ślubu jest jedna kobieta więcej, jeden mężczyzna mniej; Kobieta płacze przed, a mężczyzna po ślubie). Po ślubie staje się własnością męża i nie może być obiektem zainteresowania innych mężczyzn (Cudzy pieniądz nie pieniądz, a żona nie kobieta). Aby kobieta była dobrą żoną, mąż musi ją sobie podporządkować (Jak chłop kobietę przez dziesięć progów przewlecze, to dopiero będzie dobra). Zalecanym sposobem osiągnięcia tego celu jest stosowanie przemocy fizycznej (Jak chłop kobiety nie bije, to w niej wątroba gnije, a jak wychłosto, to jej nadrosto; Orzech i kobieta zła, kiedy nie bita). Jeśli mąż tego zaniecha, to żona nabierze złych nawyków i nie będzie mu posłuszną (Koń, kobieta: to bryka, to nawyka, a jak weźmie na kieł, powieś uzdeczko na kołku, a sam idź pieszo; Dym, dziury w dachu, kobieta, co zrzędzi, rychło z domu wypędzi; Kobieta w gębie rozegrana męża z domu wygania).
W świetle przysłów kobieta ma skłonność do rządzenia, dąży do dominacji. Mimo że powinna być posłuszna mężowi, faktycznie nim rządzi. (Mężczyzna głową, kobieta szyją, jak chce tak głową wywija). Jest to fakt znamienny nie tylko dla stosunków między mężem a żoną, ale kobietą i mężczyzną w ogóle – kobiety poprzez swój wpływ na mężczyzn sprawują władzę w świecie (My rządzim światem, a nami kobiety; Gdzie kobiety panują, tam mężczyźni rządzą). Pomimo wielu wad kobiet i trudności w pożyciu z nimi, mężczyźni nie potrafią bez nich żyć, gdyż nadają ich życiu prawdziwy smak (Z kobietami wielka bieda, lecz bez kobiet żyć się nie da; Z kobietą źle, ale bez kobiety żyć niepodobna; Wóz przez koła, chłop przez kobiety, to tyle znaczy, co grabie przez zęby). Ponadto kobiety pełnią istotną rolę w tworzeniu ogniska domowego (Kobiety podnoszą i niszczą domy). Od nich zależy szczęście i dobrobyt rodziny, bo Co gospodarz wozem przywiezie, to zła gospodyni garścią wyniesie. Dobrą gospodynią jest kobieta pracowita, gospodarna i zapobiegliwa, a więc ta która kieruje się egoizmem w stosunkach międzyludzkich, a także nie przywiązuje zbyt dużej wagi do swego wyglądu i nie przejawia zainteresowania innymi mężczyznami (Zła kobieta – dobra gospodyni). Na jej barkach spoczywa wiele obowiązków względem domu i rodziny (Robota kobiecka nieskończona; Robota kobiecka choć nieznaczna, ale smaczna; Kobiecie bez fartucha jak krowie bez ogona; Kury, koty i kobieta powiny siedzieć doma; Kiedy kobieta chleb piecze i bieliznę pierze, ledwo jej ze złości diabeł nie bierze; Kobiet rzecz kądziel i wrzeciono).
Kolejną rolą, która kobieta powinna wypełnić, jest rola matki (Dobry kobiecie dziecko – jak koniowi owies; Kobiecie na zime kozuch, na lato dziecie).
Z przysłów wyłania się też obraz kobiety, będący efektem postrzegania jej w aspekcie seksualnym. Kobieta jest dla mężczyzn obiektem pożądania, nadaje ich życiu ekscytujący smak, dostarcza wyrafinowanych przyjemności (Wino, kobiety i śpiew to uczty omasta; Przystąp się do kobiety, będzieć ciepło na trzy zbyty; Kobietki palce lizać). Atrakcyjną seksualnie jest kobieta młoda (Najlepsze są stare wina, a młoda dziewczyna) i pełna wdzięku (Kobieta bez zalotności, to kwiat bez woni).
Kobieta spośród wielu mężczyzn wybiera tego, który jej się najbardziej podoba. Uwagę kobiet zwracają mężczyźni, wokół których roztacza się blask sławy (Ka się świci, babę chyci), a także mężczyźni młodzi (Niech kto chce źle na młodzież patrzy, kobiety nigdy tego nie zrobią). Starsi panowie nie mogą liczyć na przychylność kobiet (Z siwą głową do kobiety, jak z jeżem do psa).
Z uwagi na to, że kobiety są zachłanne, jednym ze sposobów zdobycia ich względów są pieniądze (Kobiety, a zwłaszcza młodej bez pieniędzy ani rusz; Jak kalita, to i kobita). Z posiadaniem pieniędzy związane jest obdarowywanie kobiet prezentami, np. w postaci ubrań (Kto lubi ubierać kobietki, tego one za to rozbierają), słodyczy (Kobiety się biorą na słodycze, jak ryby na wędkę). Inną drogą do serca kobiety jest prawienie jej komplementów łechcących jej próżną naturę (Do serca chłopa bez żołądek, a do serca kobity bez lustro) oraz mówienie “czułych słówek” (Miłość mężczyźnie wchodzi przez oczy, a kobiecie przez uszy).
O wartości kobiety decyduje cnota (Piwo bez chmielu, masło bez soli, koń bez ogona, kobieta bez cnoty – jednakową mają wartość; Urzędnik po interesie, kobieta po sztosie nic nie warci) oraz dobre imię (Kobiety te są najlepsze, o których najmniej mówią; Nic tak nie plami kobietę jak atrament). Obowiązkiem męża jest chronienie żony przed ewentualnymi zalotnikami, ale nie jest to łatwe zadanie (Nie ustrzeżesz niewiasty świerzbiącego łona), zwłaszcza, gdy mąż jest stary (Trudna zgoda z mężem starym żona młoda). Ustrzeżenie pożądliwej i niewiernej kobiety jest dla mężczyzny zadaniem niewykonalnym (Kto myśli, że może upilnować kobietę, do wariatów go oddać; Łacniej wór pcheł upilnować, niż jedną kobietę; Kto kobietę ustrzeże, ten się na pajęczynie powiesi).
Charakterystyka kobiety zawarta w przysłowiach budowana jest z męskiego punktu widzenia. Wniosek ten pozwala sformułować zdecydowanie negatywny obraz kobiety w aspekcie psychicznym i równocześnie pozytywny obraz w aspekcie fizycznym. Męskie spojrzenie na kobiety zawarte w przysłowiach potwierdza tez ich forma językowa – konstatacje negatywnych cech kobiet, rady i ostrzeżenia udzielane innym przez „doświadczonych” mężczyzn. W przysłowiach różne wielowiekowe doświadczenia indywidualne zostały uogólnione i rozciągnięte na wszystkie kobiety.
Artykuły powiązane
- Magnone, Lena – Ciało kobiety w twórczości Bolesława Prusa
- Magnone, Lena – Ciało kobiety w pozytywizmie
- Magnone, Lena – Ciało kobiety w twórczości Henryka Sienkiewicza
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Męski i żeński punkt widzenia w językowym obrazie świata
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Płeć a rodzaj gramatyczny
