Istniejące w literaturze językoznawczej klasyfikacje nazw dźwięków rzeczownikowych i czasownikowych (czyli czasowników brzmienia) nie obejmują całego pola semantycznego, które związane jest z nazwami zjawisk akustycznych.
Pierwsza kompleksowa próba opisu grupy jednostek nazywających dźwięki (ze szczególnym uwzględnieniem tzw. odgłosów) to podział Emilii Kozarzewskiej (Kozarzewska 1976: 240-247). Uwzględnione są w nim rzeczowniki, ale w poniższych przykładach znajdują się prawie wyłącznie czasowniki, aby móc porównać tę propozycję typologii z późniejszymi, operującymi na czasownikach brzmienia1czasownikach brzmienia – przywołane są czasowniki, których nominalizacje są oryginalnymi przykładami autorki.. Przywołany podział wygląda następująco:
A. nazwy niekonotujące agensa (niezawierające informacji o źródle), por. echo, hałasować, dudnić;
B. nazwy konotujące agensa (sprawcę):
B1 żywotnego (osobę lub zwierzę), por. kwilić, tupotać;
B2 nieżywotnego (odgłosy):
1. odgłosy uderzania twardych powierzchni o podłoże lub przedmiotów o siebie, por. stukotać, łomotać, kołatać, pukać, klepać;
a) odgłosy uderzania o siebie lub potrącanie przedmiotów szklanych lub metalowych, por. brzękać, szczękać;
b) odgłosy uderzania stóp i kopyt o podłoże, por. tupotać, tętent, człapać;
c) odgłosy odsuwania, rozsypywania, zderzania przedmiotów ciężkich, por. łoskotać, grzechotać;
d) odgłosy ruchu cieczy, por. pluskać, chlustać, gulgotać, kapać;
e) odgłosy wydawane przez płaszczyzny poruszające się na wietrze, por. trzepotać, łopotać, furkotać;
2. odgłosy wydawane przez maszyny i urządzenia, por. cykotać, tykotać, turkotać, warkotać;
3. odgłosy tarcia, por. szorować, szurać, zgrzytać, skrzypieć, chrobotać;
4. odgłosy łamania, pękania, kruszenia, por. chrupotać, chrzęstać, trzaskać.
Kolejną klasyfikacją jest podział nazw stanów rzeczy percypowanych za pomocą słuchu pod względem ich reprezentacji w znaczeniu odpowiednich czasowników Macieja Grochowskiego. Podział ten ma dwa warianty. Z pierwszej jego wersji (Grochowski 1993a: 61)autor się wycofał, druga (Grochowski 1993b: 80-85)obejmuje następujące klasy wyrażeń:
A. wyrażenia, za pomocą których jest powiedziane, że dźwięki powstają w wyniku ruchu czegoś oraz kontaktu czegoś z czymś, por. bębnić, klaskać, pukać, szeleścić, tupać.
B. wyrażenia, za pomocą których nie jest powiedziane, że dźwięki powstają w wyniku ruchu czegoś oraz kontaktu czegoś z czymś:
1. wyrażenia, za pomocą których jest powiedziane, w jakich okolicznościach (warunkach) wydawane są dźwięki, por. chlipać, chrapać, mlaskać, siorbać;
2. wyrażenia, za pomocą których nie jest powiedziane, w jakich okolicznościach (warunkach) wydawane są dźwięki:
a) wyrażenia, za pomocą których jest powiedziane, jaki gatunek reprezentują obiekty, zdolne do wydawania dźwięków, o których mowa, por. beczeć, gdakać, gęgać, rżeć, szczekać;
b) wyrażenia, za pomocą których nie jest powiedziane, jaki gatunek reprezentują obiekty, zdolne do wydawania dźwięków, o których mowa, por. buczeć, piszczeć, szumieć, warczeć.
Istnieje również klasyfikacja nazw dźwięków nieartykułowanych wydawanych przez człowieka (Grzegorzewicz 1993: 76):
A. głosy:
1. spowodowane bólem lub wysiłkiem fizycznym, por. jęczeć, stękać;
2. wywołane uczuciami, por. łkać, szlochać, śmiać się;
3. inne głosy, por. krzyczeć, śpiewać, gwizdać, nucić;
B. niegłosy:
1. towarzyszące czynnościom i zjawiskom fizycznym lub ich zaburzeniom:
a) związane z jedzeniem, por. chłeptać, chrupać, mlaskać;
b) związane z oddychaniem i trawieniem, por. buczeć, chrząkać, czkać;
2. towarzyszące wyrażaniu uczuć, por. cmokać, parskać, wzdychać;
3. wytwarzane w sposób mechaniczny, por. człapać, klaskać, zgrzytać;
Na materiale utworów Stefan Żeromskiego Barbara Bartnicka stworzyła klasyfikację wszystkich nazw dźwięków występujących w utworach pisarza (Bartnicka 2002: 14-17). Charakter materiału decyduje np. o tym, że jako osobno grupa wyróżnione zostały nazwy dźwięków wydawanych przez uprząż, pojazdy konne i urządzenia mechaniczne (na materiale języka ogólnego takie dowartościowanie nazw dźwięków wydawanych przez uprząż byłoby całkowicie nieracjonalne):
A. nazwy dźwięków wydawanych przez człowieka za pomocą jego organów i części ciała:
1. wydawane przez układ oddechowy i jego nasadę (oprócz mowy artykułowanej), por. charczeć, cmokać, mlaskać;
2. wydawane za pomocą ruchów nóg, por. klapać, tupać;
3. wydawane za pomocą rąk i trzymanych w nich narzędzi, por. grać, klaskać;
B. nazwy dźwięków wydawanych przez zwierzęta, por. beczeć, klekotać, miauczeć, szczekać;
C. nazwy dźwięków wydawanych przez wodę, por. bulgotać, pluskać;
D. nazwy dźwięków wydawanych przez siły przyrody, por. grzmieć, szumieć;
E. nazwy dźwięków wydawanych przez uprząż, pojazdy konne i urządzenia mechaniczne, por. chrzęścić, huczeć, ryczeć.
Źródła
- Bartnicka Barbara, „Słownictwo pism Stefana Żeromskiego. T. 4. Świat dźwięków”, Universitas, Kraków 2002.
- Grochowski Maciej., „O założeniach eksplikacji znaczeń czasowników percepcji słuchowej”, „Studia linguistica Polono-Jugoslavica” 1993a, t. 7.
- Grochowski Maciej, „Konwencje semantyczne a definiowanie wyrażeń językowych”, Zsl UW, Warszawa 1993b.
- Grzegorzewicz Małgorzata, „Nazwy dźwięków nieartykułowanych wytwarzanych przez człowieka”, [w:] „Studia semantyczne”, pod red. R. Grzegorczykowej i Z. Zaron, UW, Warszawa 1993.
- Kozarzewska Emilia, „Grupy semantyczne nazw dźwięków w języku polskim”, „Poradnik Językowy” 1976, nr 5.
Artykuły powiązane
- Żurowski, Sebastian – Przymiotniki określające cechy dźwięków
- Żurowski, Sebastian – Terminologia muzyczna
- Żurowski, Sebastian – Onomatopeja właściwa
Bibliografia
- 1czasownikach brzmienia – przywołane są czasowniki, których nominalizacje są oryginalnymi przykładami autorki.
