Do ustalenia pełnego zespołu cech przypisywanych potocznie kobiecie, wchodzących do kognitywnej definicji leksemu kobieta, zmierzała ankieta przeprowadzona przeze mnie w 1997 r. wśród 100 studentów (50 kobiet i 50 mężczyzn). Pytania brzmiały (Pytania miały charakter swoiście ukierunkowany, dotyczyły cech kobiety „typowej” i „prawdziwej”. Celem było sprawdzenie czy zmiana modyfikatora przy nazwie przedmiotu wywoła inne treści stereotypowe zakodowane w świadomości respondenta, a jeśli tak, to ustalenie na czym polega różnica w treści wywoływanych stereotypów. ): Co znaczy według Ciebie wyrażenie „typowa” kobieta? Podaj 3 najważniejsze jej cechy; Co znaczy według Ciebie wyrażenie „prawdziwa” kobieta? Podaj 3 najważniejsze jej cechy.
Charakterystyka kobiety „typowej”
Charakterystyka kobiety „typowej” podana przez respondentów objęła 55 cech, z których 26 wystąpiło więcej niż dwa razy. Lista rangowa tych cech przedstawia się następująco:
22 – plotkarka (plotkuje, gadatliwa, gaduła, gadatliwość)
17 – uczuciowa (wrażliwa)
16 – naiwna
16 – prowadzi dom (dba o dom, rodzinę, umiejąca zadbać o dom, mająca cały dom na głowie, dobra gospodyni, kochająca dom, zajmująca się domem, gotuje, pierze, sprząta, kucharka)
14 – matka (ma dzieci, umiejąca wychować dzieci, wychowująca dzieci, matka dzieciom, dobra matka, kochająca matka, chce być dobrą matką)
12 – żona (ma męża, kochająca żona, chce być dobrą żoną, podporządkowana mężowi, opiekunka do męża)
9 – opiekuńcza
9 – głupiutka
9 – zmienna (kapryśna)
9 – zadbana (przywiązuje dużą wagę do wyglądu zewnętrznego)
8 – niezdecydowana
7 – zaniedbana
7 – kokietka
7 – domatorka
7 – przeciętna (szara)
6 – uparta
6 – zapracowana
6 – niezależna (samodzielna, wie czego chce)
5 – kochająca
5 – romantyczna
5 – zabiegana
4 – poświęcenie
3 – uległość
3 – zaradna
3 – pracująca zawodowo
3 – skomplikowana
Wśród wymienionych cech dwie wyraźnie górują nad pozostałymi: plotkarka (gadatliwa) oraz uczuciowa (wrażliwa). Ich wskaźnik stereotypizacji, czyli procentowy udział ich frekwencji w sumie frekwencji wszystkich podanych wyrażeń, wynosi 15.53 (Obliczony na podstawie wzoru: S = 100 (Fh1 +Fh2) : W, gdzie W – suma frekwencji wszystkich cech w odpowiedziach kobiet, Fh1 i Fh2 to frekwencja wskazanych cech najczęstszych. Wzór ten został zaproponowany przez Jerzego Bartmińskiego w pracy Kryteria ilościowe w badaniu stereotypów językowych, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, 1988, t. XLI. W naszym przypadku S = 100 (22 + 17) : 251 = 15,53. ). Jest to wskaźnik wysoki, dla porównania wskaźnik stereotypizacji cech pracowitość i dokładność „typowego” Niemca wynosi 18,16 (por. Bartmiński 1994: 85).
Charakterystyka kobiety „typowej” wykazuje też pewne zróżnicowanie w zależności od płci respondenta, które warto odnotować:
Tabela1
W obrazie kobiety „typowej” nakreślonym przez kobiety górują cechy takie, jak uczuciowa (wrażliwa), plotkuje (gaduła, gadatliwa, gadatliwość), nakreślonym przez mężczyzn także plotkarka (gadatliwa) oraz głupia.
Różnorodność wymienianych cech, ich związek z różnymi sferami życia wskazują na to, że kobieta jest postrzegana z pewnych punktów widzenia, które w dalej będę nazywać aspektami, zgodnie ze słownikową definicją tego słowa (aspekt -‘punkt widzenia, z którego się coś rozpatruje; widok, perspektywa, wygląd, ujęcie postać, przejaw, strona czegoś’ (Słownik języka polskiego, red. Mieczysław Szymczak, wyd. II, Warszawa 1983, t. 1).).
Tabela 2: Cechy kobiety „typowej” w ujęciu aspektowym
Najwyższą rangę w odpowiedziach zarówno kobiet, jak i mężczyzn zyskał aspekt psychiczny (P). Przypisywane jej w tym względzie cechy to poza uczuciowością wady: naiwna, niezdecydowana, romantyczna, mężczyźni dodają także uparta oraz rzadziej skomplikowana, wyrachowana, drobiazgowa, bezradna, a kobiety zmienna, uległa, kapryśna, próżna, nie wie czego chce. Zalety rzadko są wskazywane.
Drugim co do wagi aspektem oglądu jest aspekt bytowy (B) i społeczno-bytowy (SB). Kobieta jest charakteryzowana ze względu na funkcję żony, matki, gospodyni ze wszystkimi tego konsekwencjami. Jakkolwiek wkład pracy i wysiłek kobiety włożony w sprostanie tym licznym obowiązkom jest doceniany, to jednak można zaobserwować w wielu wypowiedziach respondentek manifestację niezadowolenia z takiej sytuacji bytowej współczesnej kobiety. Negatywny stosunek do kobiety „typowej” przejawia się w takich określeniach jak opiekunka do dzieci i męża, podporządkowana mężczyźnie, kucharka, kochanka nocą, kura domowa. W odpowiedziach mężczyzn zaś ten aspekt kobiety jest znacznie mniej uwypuklony.
Cechy o najwyższej frekwencji w odpowiedziach respondentów obojga płci gadatliwa i plotkuje zaliczam do aspektu na pograniczu psychiki i zachowań społecznych (PS). Od tej strony charakteryzują kobietę także określenia samodzielna i niezależna, które pojawiają się wyłącznie w odpowiedziach respondentek. Dla odpowiedzi respondentów zaś charakterystyczne są negatywne określenia dyspozycji intelektualnych kobiet – głupia, głupiutka, lekko stuknięta (I).
W związku z tym, że sfera życia codziennego kobiety „typowej” związana jest z jej funkcją bycia matką, żoną, jej zachowania społeczne (S) rozpatrywane są przede wszystkim na tle jej rodziny. Cechy przypisywane jej w tym względzie przez respondentki to: opiekuńcza, dobra, troskliwa (dba o potrzeby swoich bliskich), zdolna do poświęceń (żyjąca dla innych). Zwraca uwagę fakt, że mężczyźni obok cech pozytywnych, takich jak kochająca, troskliwa, wyrozumiała, potrzebna, dobra, wymieniają także sporo wad, pomijanych w odpowiedziach kobiet, np. wyrachowana, zawzięta, zrzędliwa, kłótliwa, egoistka, demoniczna, męcząca, żałosna, nieszczęśliwa.
Kolejną ważną konsekwencją przedstawionego statusu społecznego kobiety jest marginalny jej ogląd w aspekcie fizycznym (F). Aspekt seksualny (SEX) charakterystyki kobiety „typowej” jest marginalny.
Charakterystyka kobiety „prawdziwej”
Charakterystyka kobiety „prawdziwej” objęła 57 cech, z których 21 wystąpiły więcej niż 2 razy. Lista rangowa cech jest następująca:
30 – inteligentna
30 – wrażliwa (uczuciowa)
23 – zadbana
20 – subtelna (delikatna)
19 – niezależna (samodzielna)
15 – czuła (czułość)
10 – zmysłowa
9 – piękna (ładna, zgrabna)
9 – zdecydowana (ma swoje zdanie)
8 – zaradna
8 – tajemnicza
8 – seksowna (seksapil, sexy)
7 – mądra (życiowo)
6 – opiekuńcza (troskliwa)
6 – atrakcyjna
6 – kobieca
5 – ciepła
5 – elegancka
4 – pociągająca
4 – wyrozumiała (wyrozumiałość, zrozumienie)
3 – odpowiedzialna
Przytoczone odpowiedzi zawierają wyłącznie cechy pozytywne. Wyraźnie górują nad pozostałymi dwie pierwsze cechy inteligentna i wrażliwa (uczuciowa). Ich wskaźnik stereotypizacji wynosi 21,05 (Jest to wskaźnik bardzo wysoki, znacznie wyższy niż analogiczny wskaźnik cech najczęstszych w charakterystyce kobiety „typowej”.).
Tabela 3
W odpowiedziach kobiet wyraźnie góruje nad pozostałymi cecha inteligentna, a w dalszej kolejności wrażliwa (uczuciowa). W odpowiedziach mężczyzn zaś dominuje cecha subtelna (delikatna), a dalej wrażliwa (uczuciowa).
Tabela 4: Cechy kobiety „prawdziwej” w ujęciu aspektowym
W pierwszej kolejności w odpowiedziach respondentów pojawiają się cechy nazywające właściwości jej charakteru – aspekt psychiczny (P). W odpowiedziach respondentów obojga płci wysoką rangę zajmuje cecha wrażliwa (uczuciowa). Istotną różnicą jest również dość częsta w odpowiedziach kobiet cecha zdecydowana (wie czego chce), a w odpowiedziach mężczyzn subtelna (delikatna) oraz tajemnicza.
Kolejnym ważnym aspektem oglądu kobiety „prawdziwej” jest aspekt psychospołeczny (PS). Cecha o najwyższej frekwencji w odpowiedziach kobiet – niezależna (samodzielna) w odpowiedziach mężczyzn w ogóle się nie pojawia, zaś czuła (czułość), która w wypowiedziach respondentów wymieniana jest najczęściej, w wypowiedziach respondentek ma znacznie niższą frekwencję.
Charakterystyka kobiety pod względem jej możliwości intelektualnych (I) jest ważnym aspektem różnicującym wypowiedzi w zależności od płci respondenta. Cecha najczęściej wymieniana zarówno przez kobiety, jak też przez mężczyzn to inteligentna. Jednakże frekwencja ich odpowiedzi jest różna – kobiety wymieniają ją aż 22 razy (najczęstsza wśród wszystkich wymienionych cech), natomiast mężczyźni tylko 8 razy.
Ważnym aspektem oglądu kobiety „prawdziwej” jest również charakterystyka jej wyglądu zewnętrznego (F). Opisując kobietę pod tym względem respondenci podali tylko trzy różne cechy, jednakże z dużą częstością. Najczęściej podawaną cechą w odpowiedziach kobiet jest zadbana. W dalszej kolejności elegancka. W odpowiedziach mężczyzn zaś dominuje piękna (ładna, zgrabna), a w dalszej kolejności zadbana.
Aspekt seksualny (SEX) w charakterystyce kobiety „prawdziwej” zajmuje bardzo ważne miejsce. Kobiety na pierwszym miejscu stawiają wdzięk (czar), mężczyźni zaś cechę seksowna. Wśród pozostałych odpowiedzi można zaobserwować zgodność frekwencji – atrakcyjna, pociągająca lub minimalnie wyższą w odpowiedziach mężczyzn – zmysłowa, kobieca.
Respondentki charakteryzując kobietę „prawdziwą” szczególną uwagę zwracały na właściwości związane ze sferą jej życia codziennego (B). Przypisały jej w tym względzie jedną tylko cechę zaradna, ale z dość dużą częstością. W ujęciu mężczyzn zaś ten aspekt jej oglądu w ogóle nie występuje.
Charakterystyka kobiety „prawdziwej” pod względem jej zachowań społecznych (S) w odpowiedziach respondentów obojga płci jest mało wyeksponowana.
W odpowiedziach kobiet pojawiły się też dwie cechy charakteryzujące kobietę pod względem jej kultury bycia (K): wykształcona, kulturalna. W odpowiedziach mężczyzn nie ma żadnej, która charakteryzowałaby ją pod tym względem.
Charakterystyka kobiety „prawdziwej” w ujęciu kobiet i mężczyzn zawiera wyłącznie same zalety. Wykazuje jednak duże zróżnicowanie w zależności od płci respondentów. I tak kobiety kładą nacisk na aspekt psychospołeczny, społeczny, intelektualny i fizyczny oglądu kobiety „prawdziwej”, mężczyźni zaś na aspekt seksualny. W odpowiedziach kobiet górują takie cechy jak inteligentna, niezależna, samodzielna, zadbana, a w odpowiedziach mężczyzn czuła, seksowna. W ramach tych samych aspektów kobiecie przypisuje się różne cechy, np. mężczyźni – piękna, kobiety — zadbana lub te same cechy, lecz z różną frekwencją np. inteligentna, czuła. Różnice dotyczącą więc także konkretnego wypełnienia treściowego w ramach tych samych aspektów. Niektóre aspekty oglądu kobiety „prawdziwej” obecne w wypowiedziach kobiet – bytowy, kulturowy, moralny w ogóle nie występują w jej charakterystyce formowanej z męskiego punktu widzenia. Podobieństwa wizerunku zaś sprowadzają się do wysokiej rangi aspektu psychicznego z dominującą cechą wrażliwa, uczuciowa, a także z podobną frekwencją ciepła (pozostałe cechy przypisywane w ramach tego aspektu są różne). Można więc mówić tutaj o dwóch odmianach stereotypu — (Pojęcie auto- i heterostereotypu wywodzi się z psycholingwistyki i socjolingwistyki, (Kapiszewski 1977, Kurcz 1994).), ujawniającym się z punktu widzenia kobiety i heterostereotypie, reprezentującym męski punkt widzenia, żeńskim i męskim profilu kobiety
Kobieta „typowa” a kobieta „prawdziwa”
Obrazy kobiety „typowej” i „prawdziwej” są różne. Odmienność obrazów kobiety „prawdziwej” i „typowej” wynika z przyjętej przez respondentów interpretacji przymiotników typowy i prawdziwy:
typowy, czyli taki, jaki jest w rzeczywistości;
prawdziwy, czyli taki, jaki powinien być.
Dane ankietowe potwierdzają funkcjonowanie wśród respondentów trzech profili kobiety. Pierwszy to najsilniej zakodowany w języku, „tradycyjny” męski obraz kobiety z wyeksponowaną jej rolą „naturalną” – rodzenia dzieci oraz jej funkcją społeczno-rodzinną – wchodzenia w związek małżeński z mężczyzną. Ten profil kobiety wyłania się z charakterystyki kobiety „typowej”, gdzie w ramach tych samych aspektów pojawia się podobne wypełnienie treściowe i podobne wartościowanie. Aspekt psychiczny wypełniają (poza wrażliwością) głównie wady, bytowy zaś zalety: nie kwestionuje się znaczącej roli kobiety w tworzeniu ogniska domowego; aspekt fizyczny jest marginalny. Ten męski sposób widzenia przejmują także same kobiety, co potwierdziły wcześniejsze zestawienia.
Dwa kolejne profile kobiety ujawniły się podczas charakteryzowania kobiety „prawdziwej”. Materiał ankietowy pokazuje, że kobiety i mężczyźni wskazują na różne cechy kobiety, bądź też różna jest ranga wymienianych przez nich tych samych cech. Przyjęcie określonego punktu widzenia (kobiecego lub męskiego) pociąga za sobą spojrzenie na kobietę z innej perspektywy i tym samym uformowanie różnych jej obrazów.
Artykuły powiązane
- Magnone, Lena – Ciało kobiety w twórczości Henryka Sienkiewicza
- Magnone, Lena – Ciało kobiety w pozytywizmie
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Męski i żeński punkt widzenia w językowym obrazie świata
- Magnone, Lena – Ciało kobiety w twórczości Bolesława Prusa
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Asymetrie płciowo-rodzajowe – lingwistyka feministyczna
- Rajewska, Ewa – Płeć w przekładzie
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Płeć a rodzaj gramatyczny
