Termin „marker somatyczny” utworzył neurolog Antonio R. Damasio dla wyjaśnienia ścisłego biologiczno-funkcjonalnego powiązania ludzkich procesów poznawczych, emocjonalnych i reakcji somatycznych (Damasio 1999: 199-228).
Działanie systemu markerów somatycznych w jego interpretacji jest empirycznym dowodem na fałszywość dualistycznego pojmowania relacji ciała i umysłu. Oznaczył on tym mianem automatycznie pojawiające się u człowieka odczucie trzewne o silnym zabarwieniu emocjonalnym, które powstaje w reakcji na przewidywane scenariusze wydarzeń i konsekwencje wyborów. Odczucie to – przyjemne bądź nieprzyjemne – stanowi swoisty sygnał alarmowy dla całego organizmu, ukierunkowuje uwagę człowieka na potencjalne skutki różnych sytuacji. Przyczynia się więc do automatycznej, wstępnej, pozaświadomej selekcji jego możliwych decyzji – wstępnie pozwala bowiem wytworzyć pozytywne lub negatywne nastawienie względem części z nich. Marker somatyczny uzupełnia więc funkcjonowanie procesów racjonalizacyjnych, nie zastępuje ich, ani nie wyklucza. Reakcja fizjologiczno-emocjonalna akompaniuje mechanizmom wnioskowania i świadomego wyboru, wzmagając ich efektywność i przyspieszając je dzięki podświadomemu wyeliminowaniu najbardziej skrajnych możliwych posunięć. Mechanizm ten jest natychmiastowy, ujawnia się, gdy na myśl przyjdą nam nawet na mgnienie oka pozytywne lub negatywne skutki naszych decyzji. Staje się więc zachętą do działania lub ostrzeżeniem przed jakimś możliwym posunięciem.
Tak opisuje go Damasio:
Antonio R. Damasio : Błąd Kartezjusza: 201
Markery somatyczne powstają na drodze uczenia się: są systemem uczuć skojarzonych z rozpoznanymi już scenariuszami rozwoju wypadków. Układ nerwowy człowieka i wrodzone mu emocje pierwotne (np. radość, smutek, strach) dostosowują się w ten sposób do przetwarzania szeregu bodźców pochodzących z międzyludzkich interakcji i całego środowiska społecznego, w którym funkcjonujemy. Na podbudowie zestawu elementarnych markerów somatycznych nabywanych w dzieciństwie rozwijają się kolejne skojarzenia somatyczno-emocjonalne gromadzone przez człowieka przez okres całego jego życia. Istnienie i działanie tego systemu ilustruje współzależność czynników społeczno-kulturowych oraz naszego wyposażenia biologicznego.
Wytwarzanie markerów somatycznych łączy się z działaniem aparatu sensomotorycznego, gdyż ich pojawienie się jest reakcją na aktualne stany i działania ciała oraz skutki tych działań i stanów przewidywane w przyszłości. Ważną grupą bodźców do przetworzenia jest dla naszego umysłu percepcja drugiego człowieka – jego zachowań, ekspresji emocji, elementów komunikacji intersensorycznej, mowy ciała (zwłaszcza twarzy). Wymaga to od człowieka zdolności do wewnętrznego reprezentowania cudzych stanów mentalnych i związanych z nimi zachowań, intencji, celów osoby postrzeganej zmysłami oraz jej zakresu wiedzy o aktualnych stanach środowiska interakcji. Marker somatyczny współgra więc z intersubiektywnym trybem pracy naszej świadomości (Gärdenfors 2007) oraz z wrodzonym ludzkim aparatem symulacyjnym, jakim jest system. tzw. neuronów lustrzanych ( Gallese, Stamenov 2002). Zostają one aktywizowane u podmiotu zarówno w czasie wykonywania niektórych ruchów (ręki, ekspresji twarzy), jak i w czasie ich obserwacji u innego człowieka (Gallese 2009). Marker somatyczny może więc zadziałać zarówno w przypadku aktualnie doświadczanych zjawisk, jak i na skutek ich wyobrażenia, przewidywania czy choćby podświadomego odczucia, niezależnie od rzeczywistej sytuacji, w jakiej ciało się znajduje. Dzięki temu percepcja zmysłowa współdziała ściśle z imaginacją oraz z ludzką kreatywnością, gdyż marker somatyczny ukierunkowuje dokonywane przez jednostkę wybory oraz stanowi pozaświadomą przesłankę do działania. W ten sposób łączy się z intuicją jako zdolnością wspomagającą logiczne rozumowanie.
Marker stanowi sygnał somatycznego wartościowania rezultatów konkretnych wyborów: podsyca do działania w kierunku opcji korzystnych dla człowieka lub tłumi je w przypadku opcji negatywnych.
Marker somatyczny można sfunkcjonalizować w obrębie poetyki i retoryki dzieła literackiego oraz wizualnego (obrazu, filmu) i w teorii ich odbioru. W przypadku dzieła literackiego marker somatyczny uruchamia te procesy, które wzmagają wyraźnie doświadczeniowy charakter lektury (np. wizualizacja lektury) oraz identyfikację czytelnika z bohaterem (Płuciennik 2002: 42-45). W ten sposób sterują zaangażowaniem czytelnika w sam proces lektury oraz w prezentowane fikcyjne wydarzenia. Niektóre emocjonalne reakcje cielesne i ekspresja podstawowych emocji jest wrodzona i uniwersalna (Goldie 2000). Marker somatyczny może pojawić się u czytelnika jako reakcja na różnego rodzaju emotikony – strategie sugerowania stanów psychosomatycznych postaci poprzez reprezentowanie cielesnych czy językowych (np. onomatopeje) objawów emocji (Płuciennik 2002: 37).
To sposób na pośrednie wprowadzenie czytelnika w świat własności personalnych postaci, jej stanów wewnętrznych oraz relacji interpersonalnych z innymi bohaterami. Estetyka poszczególnych okresów literackich lub gatunków różnorodnie problematyzuje i realizuje takie oddziaływanie – odczucia fikcyjnego bohatera mogą być transmitowane czytelnikowi poprzez np. historycznie zmienne konwencje opisów mowy ciała, by wzmóc jego reakcje emocjonalne. Konwencjonalne językowe przedstawienia markerów somatycznych stanowią element kontekstu kulturowego utworu, różnicują między sobą kulturowe praktyki i symboliki (Korte 1997: 56-77, 107-124). Przedstawienia markerów somatycznych służą też uprawdopodobnieniu światów, które nie mają realnego odniesienia do rzeczywistości, gdyż rozpoznawanie cudzych stanów wewnętrznych na podstawie percepcji jest ludzką uniwersalną funkcją poznawczą i własnością ludzkiego sposobu postrzegania świata. Rola markerów somatycznych jako kategorii tekstowych wzrasta w tych typach narracji, w których rezygnuje się z konwencji bezpośredniego wglądu w psychikę bohatera (np. psychonarracji, monologu wewnętrznego). Na ich podstawie bowiem czytelnik musi rozszyfrować stany wewnętrzne i motywacje postaci.
Symulacyjne rozpoznanie stanów somatopsychicznych, w jakich znajduje się bohater, odbywać się może u czytelnika automatycznie i niemal podświadomie jedynie na podstawie opisu zachowania postaci czy jej ciała lub reakcji fizjologicznych. W poniższym przykładzie bohater referuje swój stan emocjonalny i fizyczny jako zaprzeczenie spodziewanym automatycznym reakcjom na zdarzenie, które przeżył:
Edgar A. Poe : Poe 1988: 120-121, przykład za: Płuciennik 2002: 39-40
Jako kategoria tekstowa marker somatyczny towarzyszy często zabiegom z zakresu fokalizacji zmysłowej, czyli strategiom literackiej reprezentacji doświadczeń sensualnych. Silne odczucie somatyczne skorelowane z nacechowaniem emocjonalnym towarzyszyć może niektórym rozwiązaniom kompozycyjnym (np. suspens) i kategoriom estetycznym – np. szokowi. Ma także znaczenie dla automatycznego, przedracjonalnego wartościowania czytelniczego.
Źródła
- Damasio Antonio, „Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg”, przeł. Maciej Karpiński, Rebis, Poznań 1999.
- Gallese Vittorio, „Ucieleśniona symulacja: od neuronów lustrzanych po doświadczenie fenomenologiczne”, przeł. Magdalena Trzcińska, [w:] „Formy aktywości umysłu. Ujęcia kognitywistyczne”, pod red. Andrzeja Klawitera, t. 2, PWN, Warszawa 2009.
- Gärdenfors Peter, „Evolutionary and Developmental Aspects of Intersubjectivity, w: „Consciousness Transitions: Phylogenetic, Ontogenetic and Physiological Aspects”, ed. by Hans Liljenström, Peter Ärhem, Elsevier, Oxford Amsterdam 2007.
- Goldie Peter, „The Emotions. A Philosophical Exploration”, Clarendon Press, Oxford 2000.
- Korte Barbara, „Body Language in Literature”, Toronto 1997.
- „Mirror Neurons and the Evolution of Brain and Language” ed. by Maksim I. Stamenov, Vittorio Gallese, The John Benjamins Publishing Company, Amsterdam Philadelphia 2002.
- Płuciennik Jarosław, „Literackie identyfikacje i oddźwięki. Poetyka a empatia”, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2002.
- Solomon Robert, „Not Passion’s Slave: Emotions and Choice”, Oxford University Press, Oxford 2003.
Artykuły powiązane
- Rembowska-Płuciennik, Magdalena – Percepcja
- Rembowska-Płuciennik, Magdalena – Kategorie sensualne w kognitywistycznych badaniach literackich
