Nazwy stopnia wilgotności

Zakres pola

Przymiotniki określające stopień wilgotności obiektu należą do grupy nazw cech odbieranych dotykiem, a w jej obrębie do przymiotników nieagentywnych, oznaczających cechy, do których odbioru wystarczy kontakt z danym obiektem bez użycia siły. Centrum tego pola stanowią opozycyjne wobec siebie leksemy mokry‘pokryty wodą’ i suchy‘niepokryty wodą’. Opozycja między przymiotnikami mokry – suchy reprezentuje typ określany przez Jurija Apresjana jako‘P’ –‘NIE P’ (Apresjan 2000: 273). W takiej relacji pozostają zazwyczaj przymiotniki oznaczające pojęcia sprzeczne¹Pojęcia sprzeczne – Pojęcia opozycyjne dzielące między siebie całą skalę, na której znajduje się określana przez nie cecha, np. żywy – martwy.. O tym, że wyrazy mokry – suchy stanowią pojęcia przeciwstawne²Pojęcia przeciwstawne – Pojęcia opozycyjne znajdujące się na dwóch biegunach skali, , na której znajduje się określana przez nie cecha, np. wysoki – niski. świadczy jednak istnienie przymiotnika wilgotny oznaczającego cechę pośrednią między mokrością a suchością.

Znaczenie przymiotników mokry i suchy

W definicjach znaczeń przymiotników mokry i suchy zawartych we współczesnych słownikach języka polskiego pojawiają się spójniki (np. lub, ani), które sugerują istnienie dwóch znaczeń (odcieni znaczeniowych) opisywanych leksemów, por. „Mokra rzecz lub osoba to taka, która pokryta jest jakimś płynem, zwykle wodą, lub w którą wsiąkło dużo jakiegoś płynu.”; „Sucha rzecz lub osoba nie zawiera wody, innego płynu ani wilgoci w sobie ani na sobie.”

Również Andrzej Markowski wyróżnia dwa znaczenia obu przymiotników. W jednym z nich leksemy te stanowią nazwy maksymalnego natężenia cechy – ich definicje wyglądają w tym przypadku w następujący sposób: „mokra – sucha [szmatka]‘zawierająca maksymalnie dużo płynu (wody)’:‘nie zawierająca wcale płynu (wody)’” (Markowski 1986: 53). W drugim znaczeniu, reprezentowanym np. przez połączenia mokry – suchy [stół] przymiotniki mokry i suchy nie oznaczają maksymalnego natężenia cechy. Jak twierdzi autor książki poświęconej antonimom przymiotnikowym, tylko w odniesieniu do wyrażeń typu mokra – sucha [szmatka] można mówić o antonimiczności obu leksemów. Opozycja typu mokry – suchy [stół] reprezentuje według badacza relację sprzeczności (Markowski 1986: 53).

Wydaje się jednak, że nie ma różnicy semantycznej między użyciami przymiotnika mokry w wyrażeniach mokra szmatka i mokry stół (a także przymiotnika suchy w wyrażeniach sucha szmatka i suchy stół). Różnica pragmatyczna pomiędzy tymi wyrażeniami wynika wyłącznie z odmiennych cech obiektów denotowanych przez oba rzeczowniki. W pierwszym przypadku przedmiot wchłania wodę, a w drugim woda pozostaje na jego powierzchni. Warto zauważyć, że również w połączeniu z rzeczownikami oznaczającymi przedmioty, w które woda nie wsiąka, przymiotniki mokry i suchy stanowią pojęcia przeciwstawne, gdyż także w tym kontekście możliwe jest użycie określenia pośredniego, np. wilgotny stół. Ze względu na to, że przymiotniki mokry i suchy oznaczają cechy odbierane dotykiem, fakt, czy dany obiekt jest cały przesiąknięty wodą, nie jest istotne dla opisu semantycznego obu leksemów. Za pomocą dotyku postrzegamy jedynie powierzchnię danego przedmiotu i tylko o niej możemy się wypowiadać.

Przy opisie pary leksemów, z których jeden stanowi zanegowanie drugiego, pojawia się problem, czy relacja między nimi jest symetryczna (wyraz A jest zaprzeczeniem wyrazu B, a wyraz B zaprzeczeniem wyrazu A) czy niesymetryczna (wyraz A wyraża jakąś pozytywną własność, a wyraz B jest jej zaprzeczeniem). W przypadku pary mokry – suchy Anna Wierzbicka rozstrzyga tę kwestię jednoznacznie: członem podstawowym semantycznie jest leksem mokry, który określa pewną odbieraną za pomocą zmysłów cechę. Suchości przedmiotów, przeciwnie, nie postrzegamy za pomocą zmysłów, gdyż nie można dostrzec samego braku czegoś, a jedynie wnioskujemy o niej na podstawie pewnych, wynikających z tego braku, właściwości danego obiektu (Wierzbicka 1969: 89-90).

Przedstawione niżej eksplikacje znaczenia podstawowych określeń stopnia wilgotności obiektu zawierają omówione wyżej elementy znaczeniowe:

X jest mokry = jeśli z obiektem x zetkniemy jakąś część ciała, to poczujemy na jego powierzchni wodę.

X jest suchy = jeśli z obiektem x zetkniemy jakąś część ciała, to nie poczujemy na jego powierzchni wody.

Łączliwość przymiotników mokry i suchy

Przymiotniki mokry i suchy tworzą związki przede wszystkim z nazwami obiektów morficznych’³Obiekty morficzne – Obiekty mające własny kształt, odgraniczone od otaczającej je przestrzeni.. Są to zarówno przedmioty wchłaniające wodę, jak i przedmioty niewchłaniające wody. Do pierwszej z tych grup należą np. tkaniny i przedmioty tekstylne (mokry / suchy ręcznik), włosy (mokra / sucha sierść) i niektóre tworzywa sztuczne (mokra / sucha gąbka). Obiekty należące do drugiej grupy to np. twarde przedmioty nieożywione (mokry / suchy kamień), części roślin (mokra / sucha gałąź) i części ciała (mokre / suche ręce).

Mniej typowe są połączenia obu nazw stopnia wilgotności z nazwami substancji⁴Substancje – Obiekty, których kształt i granice wyznaczone są poprzez sąsiedztwo z bytami morficznymi., przy czym możliwe są wyłącznie związki z nazwami substancji sypkich i gazów. Z oczywistych przyczyn z przymiotnikami mokry i suchy nie łączą się nazwy cieczy: określenie mokry w odniesieniu do takich substancji byłoby redundantne (*mokra woda), a suchy tworzyłoby wyrażenie wewnętrznie sprzeczne (*sucha woda).

Określenie jako mokre substancji sypkich oznacza, że w przestrzeni pomiędzy drobnymi elementami, z których składa się dana substancja, znajduje się woda (mokry piasek) lub że elementy te zawierają dużo wody w sobie (mokry śnieg, mokra mąka). Obecność wody powoduje, że drobinki te (ziarenka piasku, płatki śniegu) sklejają się ze sobą, a substancja zmienia swoją konsystencję – staje się dającą się formować masą. Substancje sypkie określone jako suche mają małą zawartość wody, co sprawia, że tworzące je elementy zachowują swoją odrębność.

Przymiotniki suchy i mokry (częściej: wilgotny) mogą również tworzyć wyrażenia z nazwami gazów, por. suche / wilgotne (mokre) powietrze, suchy / wilgotny (mokry) wiatr. Powietrze suche ma niską zawartość pary wodnej, a wilgotne – wysoką zawartość pary wodnej.

Należy dodać, że wrażenia dotykowe odbierane w kontakcie z powietrzem czy śniegiem nie wskazują w bezpośredni sposób na obecność lub brak w nich wody. Są to doznania jedynie podobne do doznań odbieranych w kontakcie z suchym lub mokrym obiektem morficznym, na podstawie których możemy wnioskować o stopniu wilgotności danej substancji. Takie użycia obu przymiotników znajdują się więc na peryferiach ich znaczeń dosłownych.

Specyficzne konteksty przymiotników mokry i suchy

Obok użyć reprezentujących dosłowne znaczenia przymiotników mokry i suchy istnieją także użycia, w których dokonały się przesunięcia semantyczne na tyle duże, że nie oznaczają już cechy odbieranej dotykiem. Są one jednak bliskie znaczeniom dosłownym ze względu na zachowany w ich strukturze element‘obecności lub braku wody’.

Dodatkowych elementów znaczeniowych nabierają obie nazwy stopnia wilgotności w połączeniu z nazwami niektórych części ciała – przymiotniki mokry i suchy wskazują wtedy na obecność lub brak na powierzchni określanych obiektów pewnych płynnych wydzielin ciała. Oczy określone jako mokre lub suche to oczy, w których pojawiły się lub nie pojawiły się łzy. W wyrażeniach typu mokre / suche czoło, mokre / suche dłonie przymiotniki mokry i suchy mogą oznaczać odpowiednio‘pokryty potem’ i‘niepokryty potem’.

W odniesieniu do jamy gardłowej i nosowej oraz wyściełającej ich wnętrze śluzówki określenie suchy oznacza, że nie zostały one odpowiednio nawilżone wewnętrzną wydzieliną (suche gardło, sucha śluzówka). Wyrażenia sucha skóra, suche włosy mogą oznaczać skórę i włosy mające mało naturalnych substancji nawilżających. W podobnym znaczeniu przymiotnik suchy łączy się z nazwami roślin i ich części – wyrażenia typu suche trawy, suche gałęzie oznaczają rośliny, które obumarły z powodu utraty wody. W żadnym z połączeń tego typu nie pojawia się leksem mokry – antonimiczne wyrażenia z nazwami części ciała może tworzyć imiesłów nawilżony, a z nazwami roślin – przymiotnik świeży.

Bliskie znaczeniom dosłownym są także znaczenia reprezentowane przez takie użycia obu przymiotników, w których występują one jako określenia gęstych płynnych lub półpłynnych substancji, takich jak: farba, lakier do paznokci, tynk, zaprawa murarska. Charakterystyczną cechę tych substancji stanowi to, że wysychając tworzą cienką warstwę na powierzchni przedmiotów, które nimi powleczono. Określenia mokry i suchy stosuje się wyłącznie w odniesieniu do substancji już rozsmarowanej na danym przedmiocie – przed wyschnięciem i po wyschnięciu. Najczęstsze są przy tym użycia predykatywne, np.: Farba jest jeszcze mokra – Farba jest już sucha. W takich kontekstach przymiotnik mokry oznacza‘taki, który jeszcze nie wysechł’ a suchy –‘taki, który już wysechł’.

Źródła

• Apresjan Jurij D., „Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka”, przeł. Zofia Kozłowska i Andrzej Markowski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2000.
• „Inny słownik języka polskiego PWN”, pod red. Mirosława Bańki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000 (ISJP).
• Markowski Andrzej, „Antonimy przymiotnikowe we współczesnej polszczyźnie na tle innych typów przeciwstawień leksykalnych”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1986.
• Wierzbicka Anna, „Dociekania semantyczne”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1969.

Bibliografia

• 1
  Pojęcia sprzeczne – Pojęcia opozycyjne dzielące między siebie całą skalę, na której znajduje się określana przez nie cecha, np. żywy – martwy.
• 2
  Pojęcia przeciwstawne – Pojęcia opozycyjne znajdujące się na dwóch biegunach skali, , na której znajduje się określana przez nie cecha, np. wysoki – niski.
• 3
  Obiekty morficzne – Obiekty mające własny kształt, odgraniczone od otaczającej je przestrzeni.
• 4
  Substancje – Obiekty, których kształt i granice wyznaczone są poprzez sąsiedztwo z bytami morficznymi.