Zestawy barw podstawowych różnią się w zależności od języka. W dotychczasowych badaniach nad semantyką nazw barw wypracowane zostały jednak pewne zestawy kryteriów, za pomocą których można określić zbiór podstawowych nazw barw (zob. Waszakowa 2000, Tokarski 2004). Por.
- Podstawowe nazwy barw to „leksemy pozostające w najwyraźniejszej relacji wobec wzorców prototypowych w grupie nazw barw, które z tymi prototypami dają się powiązać” (Waszakowa 2000: 18).
- Podstawowe nazwy barw nie są semantycznie podrzędne wobec innych nazw. Przymiotnik czerwony spełnia to kryterium, ale szkarłatny, amarantowy czy rdzawy już nie – są to bowiem nazwy podporządkowane ogólnej kategorii‘czerwieni’ i należą do klasy niepodstawowych nazw barw. Podstawowe nazwy barw cechują się stosunkowo szerokim zakresem łączliwości. Nazwy niepodstawowych kolorów takie, jak: blond czy piwny odnoszone są w polszczyźnie do barwy części ciała ludzkiego (włosów, oczu), a leksemy kary, gniady oznaczają wyłącznie maść konia. W przeciwieństwie do nich na leksemy takie, jak: żółty czy czerwony nie są nałożone podobne ograniczenia selekcyjne.
- Jak wynika z eksperymentów psychologów i psycholingwistów, leksemy odnoszące się do barw podstawowych cechują się wyrazistością psychologiczną, tj. są „częściej używane, szybciej i trwale zapamiętywane, a także łatwo kojarzone z naturalnymi „obiektami – modelami”, do których są odnoszone” (Waszakowa 2000: 19).
- Z opisanym wyżej utrwaleniem oraz szerokim zakresem łączliwości podstawowych nazw barw łączy się kolejna cecha – leksemy te należą do podstawowego leksykonu użytkowników danego języka oraz często pojawiają się w związkach frazeologicznych.
- Zwykle podstawowe nazwy barw są leksemami cechującymi się prostotą morfologiczną. Kryterium tego nie spełniają złożenia (np. jasnozielony) oraz wyrazy motywowane słowotwórczo. Warto jednak zauważyć, że niektóre przymiotniki zaliczane w polszczyźnie do podstawowych nazw barw tego kryterium nie spełniają, por. „pomarańczowy jest niewątpliwym derywatem słowotwórczym, również w przypadku przymiotników zielony i niebieski można mówić o osłabionej motywacji słowotwórczej” (Waszakowa 2000: 19). Jest to zatem kryterium o statusie jedynie pomocniczym.
Wyodrębniany w literaturze przedmiotu na mocy wyżej opisanych kryteriów zestaw podstawowych nazw barw dla języka polskiego obejmuje 11 nazw, tj. biały, czarny, czerwony, żółty, zielony, niebieski, brązowy, szary, fioletowy, pomarańczowy i różowy (zob. Tokarski 2004: 21).
Źródła
- Ampel-RudolfMirosława, „Kolory. Z badań leksykalnych i składniowo-semantycznych języka polskiego”, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1994.
- Berlin Brent, Kay Paul, „Basic Colour Terms: Their Universality and Evolution”, University of California Press, Berkeley 1969.
- Kay Paul, McDaniel Chad K., „The linguistic significance of the meanings of basic colour terms”, “Language”1978 54/3.
- Nilsson Barbro, Teodorowicz-Hellman Ewa (eds.), „Nazwy barw i wymiarów. Colour and measure terms”, Stockholm Slavic Papers, Stockholm 1997.
- Rosch Elanor, „Universals in colour naming and memory”, „Journal of Experimental Psychology” 1972 93.1.
- Rosch Elanor, „Natural categories”, “Cognitive psychology” 1973 4.
- „Studia z semantyki porównawczej”, pod red. Renaty Grzegorczykowej, Krystyny Waszakowej, tom I, Warszawa 2000.
- „Studia z semantyki porównawczej”, pod red. Renaty Grzegorczykowej, Krystyny Waszakowej, tom II, Warszawa 2003.
- Tokarski Ryszard, „Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie”, wyd. 2., Wydawnictwo UMCS, Lublin 2004.
- Waszakowa Krystyna, „Jakiego koloru jest człowiek?”, „Prace Filologiczne” 1999 XLIV.
- Waszakowa Krystyna, , Podstawowe nazwy barw i ich prototypowe odniesienia. Metodologia opisu porównawczego[w:] „Studia z semantyki porównawczej”, pod red. Renaty Grzegorczykowej, Krystyny Waszakowej, tom I, Warszawa 2000.
Artykuły powiązane
- Falkowska, Marta – Pole leksykalno-semantyczne nazw barw
- Falkowska, Marta – Problemy z definicjami nazw barw
- Falkowska, Marta – Wzorce prototypowe dla niepodstawowych nazw barw
- Falkowska, Marta – Symbolika barw w kulturze
- Stanulewicz, Danuta – Barwa czarna
- Stanulewicz, Danuta – Metody badań słownictwa barw
- Stanulewicz, Danuta – Zróżnicowanie regionalne prototypowych odniesień nazw barw
