Synestezja

Termin „synestezja” (z gr. syn – razem, aisthesis – czucie, postrzeganie) oznacza mimowolną, dziedziczną i występującą stosunkowo rzadko (częściej u kobiet niż u mężczyzn, częściej u osób lewo- niż praworęcznych) skłonność ludzkiego umysłu do łączenia wrażeń wywoływanych przez jeden ze zmysłów z wrażeniami wiążącymi się zazwyczaj z innymi doświadczeniami zmysłowymi (synestezja międzyzmysłowa) bądź też – do postrzegania pewnego zjawiska w kategoriach narzucających się asocjacyjnie, a nie naturalnie (synestezja międzywrażeniowa). Przykładem synestezji międzyzmysłowej jest tzw. „barwne słyszenie”, polegające na tym, że percepcja określonych dźwięków lub współbrzmień wywołuje w umyśle słuchającego określone skojarzenia barwne lub odwrotnie – odbiór danego koloru prowadzi do specyficznego efektu audialnego (synestezja typu: dźwięk-kolor). O synestezji międzywrażeniowej z kolei możemy mówić np. w przypadku sonetu Samogłoski Artura Rimbauda, o ile zinterpretujemy ten wiersz jako wyraz przypisywania konkretnych barw określonym znakom alfabetu, pojmowanym jako grafem, a nie fonem (synestezja typu: kształt-kolor).

Reakcje synestezyjne intrygowały filozofów od czasów starożytnych. Do nowożytnych badaczy tych zjawisk należeli m. in. Isaac Newton, John Locke, Gottfried Leibniz. Obecnie są one przede wszystkim przedmiotem zainteresowania neurologii i kognitywistyki. Intensywne badania pozwoliły co prawda wyodrębnić obszary mózgu odpowiedzialne za powstawanie efektów tego rodzaju, nie przyniosły jednak jak dotąd ani jednoznacznego kryterium diagnozowania synestezji (Baron-Cohen, Harrison, 1997), ani zadowalającego wytłumaczenia mechanizmu synestezji. Rozważane są przede wszystkim dwie możliwości: hipoteza skrzyżowanego pobudzenia, zakładająca występowanie dodatkowych neuronalnych połączeń między różnymi obszarami czuciowymi w mózgu oraz hipoteza „dyfuzji” impulsów mózgowych, wynikająca z zachwiania równowagi między ich generowaniem a tonowaniem. Pod uwagę brane są również takie okoliczności, jak wpływ wspomnień i skojarzeń z dzieciństwa oraz skutki uboczne zażywania narkotyków. Przy okazji badań nad synestezją sformułowana została również synestezyjna teoria metafory oraz synestezyjna teoria genezy języka, będąca odmianą symbolizmu dźwiękowego.

Mimo wielu możliwych układów (dźwięk-kolor, smak-kolor, dotyk-kolor, zapach-kolor, smak-dźwięk itd.)

TU WSTAWIĆ P O NAZWIE Kluba Agnieszka – Synestezja – załącznik 1.doc

do najczęściej opisywanych należą jednak te przypadki synestezji, w których dochodzi do kontaminacji wrażeń słuchowo-wzrokowych. Reguła ta znajduje również potwierdzenie w popularności formułowanych na tej podstawie teorii artystycznych, ujmujących problematykę muzyczną w kategoriach kolorystycznych bądź na odwrót – problematykę barw w malarstwie w kategoriach muzycznych (m. in. koncepcje N. Rimskiego-Korsakowa, M. K. Čiurlionisa, W. Kandinskiego, Z. Stryjeńskiej, O. Messiaena lub Prometeusz A. Skriabina).

Fortepian Skriabina

Zjawiska synestezji, obserwowane przez psychologów i doświadczane przez artystów-synestetyków, znalazły odzwierciedlenie w mowie potocznej i w języku poetyckim głównie w formie wyrażeń metaforycznych, animizacji i personifikacji, w których pewne doznania zmysłowe są przedstawiane w kategoriach właściwych innym zmysłom (np. „zimne światło”, „gorące dźwięki”, „dotyk ciszy”). Synestezja jako celowo stosowany środek stylistyczny odegrała ważną rolę w sztuce i literaturze romantyzmu, a zwłaszcza symbolizmu. Na jej popularność w twórczości symbolistów wpłynęła przede wszystkim idea korespondencji sztuk (Korespondencje Charlesa Baudelaire’a). W literaturze polskiej największa popularność tego środka stylistycznego przypada na okres Młodej Polski (m. in. S. Wyspiański, S. Przybyszewski, T. Miciński).

Źródła

• „Synaesthesia: classic and contemporary readings”, ed. by Baron-Cohen Simon, Harrison John E., Blackwell Publishers, Oxford 1997.
• Cytowic Richard E., „Synaesthesia: a union of the senses”, Springer, New York 1989.
• Day Sean, „Synaesthesia and Synaesthetic Metaphors”, „Psyche: An Interdisciplinary Journal of Research on Consciousness” 1996, nr 32
• Galeyev, Bułat, “The Problem of Synaesthesia in the Arts”,“Languages of Design”, 1993, nr 1, pp. 201-203 (http://prometheus.kai.ru/probl_e.htm).
• Paulesu Eraldo, Harrison John, Baron-Cohen Simon, Watson John D. G., Goldstein Laura, Heather John, Frankowiak Richard. S. J., Firth Christopher D., „The physiology of coloured hearing: a PET activation study of colour-word synasthesia”, „Brain” 1995, nr 118 (www.christofflab.ca/pdfs/2009/01/paulesu-et-al-1995m1.pdf).
• Ullman Stephen de, „Romanticism and synaesthesia: a comparative study of sense in Byron and Keats”, „Publications of Modern Language Association of America”, 1945, nr 60.
• Williams Joseph M., „Synesthetic adjectives: a possible law of semantic change”, „Language”, 1976, nr 52.

Artykuły powiązane

• Rembowska-Płuciennik, Magdalena – Fokalizacja zmysłowa
• Antoniuk, Mateusz – Nadwrażliwość sensualna – poezja wojenna
• Matuszek, Gabriela – Przybyszewski – „wszechzmysł” (fizjologia i estetyka)
• Zawisławska, Magdalena – Synestezja w języku
• Bronikowska, Renata – Przymiotniki percepcji smakowej – kierunki przesunięć metaforycznych
• Kierzek-Trzeciak, Paulina – Przybyszewski – „sensytywi”