Są to najbardziej podstawowe, najbardziej neutralne „stanowe czasowniki percepcji wzrokowej” w języku polskim. Stanowią one parę aspektową. Wspólnym elementem znaczeniowym wszystkich stanowych czasowników percepcyjnych jest informowanie o 1) uzyskaniu przez podmiot wiedzy o otaczającym go świecie na skutek 2) pewnych procesów zachodzących w jego organizmie, czyli prościej: tego, co dzieje się w jakiejś części jego ciała, przy czym podmiot nie wykazuje tu aktywności (czasowniki stanowe czasem nazywa się też nieagentywnymi). Można przyjąć, że elementem odróżniającym znaczenia czasowników odnoszących się do poszczególnych zmysłów będzie odpowiedni narząd, w którym proces zachodzi, czyli‘część ciała, w której coś się dzieje’. Dla wyrażeń widzieć / zobaczyć będą to‘oczy’ (por. Wierzbicka 1980, Dobaczewski 2002). Uwzględniając ponadto różne wystąpienia tekstowe tych wyrażeń, należy wyodrębnić dwie podstawowe pary jednostek słownikowych: bardziej podstawowe widzieć1/zobaczyć1 o znaczeniu wybitnie percepcyjnym (zmysłowym) oraz widzieć2/zobaczyć2 semantycznie fundowane na pierwszych, a ponadto angażujące podmiot epistemicznie w proces wnioskowania. Ta druga para jednostek stanowi podstawę do użyć metaforycznych, w których na pierwszy plan wysuwa się stan epistemiczny‘uświadamiania sobie czegoś’.
Podstawowymi schematami składniowymi jednostek widzieć1 /zobaczyć1 są schematy:
ktoś widzi/zobaczył kogoś/coś gdzieś np.: Jaś widzi/zobaczył psa w ogródku
ktoś widzi/zobaczył kogoś/coś, jak____ np.: Jaś widzi/zobaczył psa, jak biega (ł) wokół drzewa
ktoś widzi/zobaczył, jak____ np.: Jaś widzi/zobaczył, jak pies biega wokół drzewa
W schematach tych miejsce z lewej strony przeznaczone jest dla podmiotu doświadczającego, zaś pozycje prawostronne odpowiadają czemuś, co można nazwać odpowiednim wrażeniem, obrazem, który może mieć charakter statyczny – figury w tle (coś gdzieś, np. pies w ogródku, obraz na ścianie itp.) lub dynamiczny (psa, jak biega wokół drzewa; jak pies biega wokół drzewa).
Podstawowym schematem składniowym pary jednostek widzieć2/zobaczyć2 jest:
ktoś widzi/zobaczył, że____ np.: Małgosia widzi/zobaczyła, że Jaś wychodzi z domu.
Małgosia widzi/zobaczyła, że Jaś jest niezadowolony.
W schemacie tym pozycję lewostronną zajmuje podmiot epistemiczny (ktoś, kto czegoś się dowiaduje, na podstawie, tego, co widzi), pozycję prawostronną wypełnia zdanie odnoszące się do obiektu epistemicznego (tego, co się wie). Dlatego pozycję tę mogą wypełniać zdania opisujące stany rzeczy, które nie mogą być ujęte jako bezpośredni obiekt percepcji (obraz, wrażenie).
Znaczenie tych jednostek można przedstawić za pomocą formuł definicyjnych odwołujących się do pojęć prostszych (por. Dobaczewski 2002):
ktoś (i) WIDZI1 / ZOBACZYŁ1 coś (j) gdzieś:
‘coś (w), co (w) dzieje się / działo się w czyichś (i) oczach i jest takie, że
coś (w) może dziać się w czyichś (i) oczach z tego powodu, że rzeczy takie jak coś (j) są przed czyimiś (i) oczami,
nieprawda, że coś (w) może się dziać w innej części czyjegoś ciała,
powoduje/spowodowało, że ktoś (i) może wiedzieć coś o czymś (j)’
ktoś (i) WIDZI (2) / ZOBACZYŁ (2), że____[S jest P]:
‘ktoś (i), kto widzi (1) / zobaczył (1) coś gdzieś i wie coś o S,
z tego powodu wie (o S) że S jest P’
Poza tym istnieją jednostki, których znaczenie nie odwołuje się już do percepcji wzrokowej, np. wyrażenie widzieć (z także zobaczyć) w układach typu ktoś widzi coś jakoś (np. Oni to widzą zupełnie inaczej). Ich znaczenie można wywieść ze znaczeń podstawowych widzieć 1 i 2, ale wymagają one osobnego opisu i definicji.
Źródła
- Dobaczewski Adam, „Zjawiska percepcji wzrokowej. Studium semantyczne”, KLF UW, Warszawa 2002.
- Grzesiak Roman, „Semantyka i składnia czasowników percepcji zmysłowej”, Ossolineum, Wrocław 1983.
- Rogers Andy, „Three kinds of physical perception verbs”, “Chicago Linguistics Society” 1971 7.
- Wierzbicka Anna, „Lingua Mentalis. The Semantics of Natural Languages”, Academic Press, Sydney 1980.
Artykuły powiązane
- Dobaczewski, Adam – Świecić i inne czasowniki emisji światła
