Samuel Maskiewicz (ok. 1580 – ok. 1640), pułkownik husarski i podwojewodzi nowogródzki, był autorem obszernego pamiętnika obejmującego lata 1594-1621, który jest uznawany za jeden z najwybitniejszych pod względem literackim zabytków tego rodzaju piśmiennictwa z pierwszej połowy XVII wieku.
Dla Maskiewicza-narratora wzrok stanowi główny zmysł uczestniczący w percepcji rzeczywistości. Taka rola wzroku jest typowa dla staropolskiego pamiętnikarstwa w jego najpowszechniej uprawianych formach: dziennikach podróży i pamiętnikach wojennych. Charakteryzujący się dość nieregularną strukturą kompozycyjną, utwór Maskiewicza łączy elementy obu tych odmian prozy wspomnieniowej, gdyż zawiera zarówno opisy rosyjskiej stolicy, jak i rozbudowane narracyjnie partie odnoszące się do przebiegu wojny polsko-moskiewskiej (w której pamiętnikarz brał udział jako towarzysz w chorągwi husarskiej).
W pierwszym przypadku narrator pamiętnika Maskiewicza przyjmuje postawę podróżnika-obserwatora, koncentrując się na tym, co w obcej metropolii „inne” i niespotykane. Wzrok jest dla niego najważniejszym narzędziem poznawania świata, chociaż znaczenie mają tu także doznania słuchowe. Jak wielu innych współczesnych mu autorów relacji z podróży, pamiętnikarz najwięcej uwagi poświęca niezwykłości miejsc i ludzi. Szczególnie opis tętniącego życiem miasta, obfituje w wypowiedzi oparte na doświadczeniach wzrokowych: pojawiają się w nim miary przestrzeni (gdy narrator charakteryzuje rozległość poszczególnych dzielnic grodu, odległości między konkretnymi miejscami, wysokości murów i twierdz itp.), a nawet określenia kolorów (we fragmentach dotyczących wyglądu budynków, zwłaszcza cerkwi) (Maskiewicz 1962: 146-151.).
W batalistycznych partiach pamiętnika Maskiewicz również odwołuje się do wrażeń wzrokowych, ale przedstawia wydarzenia z odmiennej perspektywy: jest nie tyle ich świadkiem i kronikarzem, co aktywnym uczestnikiem, nawet tłumaczy się przed czytelnikiem z niedokładności opisu bitwy tym, że nie „jeno patrzył” na nią, ale i „gębę swoją musiał oganiać” (Maskiewicz 1962: 128.). Jego relacja z przebiegu starcia polsko-litewskiego korpusu Stanisława Żółkiewskiego z wojskami Szujskich pod Kłuszynem w lipcu 1610 roku, należąca do najbardziej rozbudowanych fragmentów pamiętnika, zawiera liczne, bezpośrednie odwołania do percepcji wzrokowej. Na przykład pięciokrotnie większe od Polaków i Litwinów siły rosyjskie są tak olbrzymie, że „strach było pojrzeć na nie względem małej liczby wojska naszego” (Maskiewicz 1962: 128.). Swego rodzaju wizualizacji ulegają w pamiętniku również pojęcia abstrakcyjne – jak w informacji o tym, że hetman Żółkiewski zachęca swoich żołnierzy do walki „sławę nieśmiertelną przedkładając przed oczy” (Maskiewicz 1962: 128.). Całą scenę kłuszyńskiej bitwy pamiętnikarz przedstawia w sposób niemal malarski, posługując się stylizacją biblijną: niknące w tłumie przeciwników niczym „w otchłani piekielnej” szarżujące polskie chorągwie obserwuje ze wzgórza leciwy wódz, który wznosi ręce ku niebu i prosi Boga o zwycięstwo „jako drugi Jozue” (Maskiewicz 1962: 128.), prowadzący Izraelitów po przekroczeniu Jordanu na podbój ziemi Kanaan. Stylizacja ta ma cel dodatkowy, służy bowiem uzasadnieniu najazdu na Księstwo Moskiewskie jako wojny sprawiedliwej, pobłogosławionej przez Boga.
Pamiętnikarz w spisanych po upływie kilkunastu lat wspomnieniach opiera się przede wszystkim na obrazach, które zachował w pamięci dzięki percepcji wzrokowej. Przedstawiając wydarzenia z dystansu czasowego nierzadko przywołuje konkretne sceny poprzez wyeksponowanie ich aspektu wizualnego, to zaś w sposób istotny wpływa na kształt całego świata przedstawionego w utworze.
Źródła
Źródła
- Maskiewicz Samuel, „Pamiętnik” (1822, powst. 1625-1631), cyt. za: „Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewczów”, oprac. Alojzy Sajkowski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1961, cytaty na s. 128, 146-151.
Opracowania
- Chlebowski Bronisław, „Pamiętniki husarza z pierwszych lat XVII wieku”, [w:] tegoż, „Pisma” t. 3, Spółka Wydawnicza warszawska, Warszawa 1912.
- Rytel Jadwiga, „»Pamiętniki« Paska na tle pamiętnikarstwa staropolskiego”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962.
- Rytel Jadwiga, „Pamiętniki Maskiewiczów”, „Przegląd Humanistyczny” 1962 nr 1.
- Sajkowski Alojzy, „Nad staropolskimi pamiętnikami”, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań 1964.
- Dziechcińska Hanna, „Świat i człowiek w pamiętnikach trzech stuleci – XVI, XVII i XVIII”, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 2003.
- Bauer Marcin, „Z dziejów batalistyki polskiej. Studia nad pamiętnikami wojennymi z XVII w.”, Kraków 2007.
Artykuły powiązane
- Krzywy, Roman – Wzrok w dawnych gatunkach podróżopisarskich
- Bauer, Marcin – Wzrok w „Pamiętnikach” Jana Chryzostoma Paska
- Bauer, Marcin – Wzrok w „Dzienniku wyprawy Stefana Batorego pod Psków” Jana Piotrowskiego
- Skwara, Marek – Wzrok w antropologii i epistemologii epok dawnych – tradycja grecka
- Bauer, Marcin – Wzrok w pamiętnikach Jakuba Sobieskiego
