Leksykalne wykładniki pojęcia dźwięk w tekstach współczesnego języka polskiego najczęściej łączą się z takimi przymiotnikami jak: chrapliwy, cichy, czysty, dziwny, fałszywy, głęboki, głośny, głuchy, melodyjny, metaliczny, niski, nosowy, ostry, piskliwy, przeciągły, przenikliwy, pusty, stłumiony, wibrujący, wysoki (Bańko 2006: 41). Cechy dźwięków, które są określane przy użyciu przymiotników, to m.in. (Kozarzewska 1976):
– duże natężenie: głośny, wielki, potężny, ogromny, gwałtowny, straszny, straszliwy, ogłuszający, nieznośny (hałas), potworny (hałas);
– małe natężenie: cichy, słaby, niewyraźny, łagodny, miękki, delikatny;
– zmiana stopnia natężenia: stłumiony, przytłumiony, stłumiony, bezgłośny;
– wysoki dźwięk: wysoki, cienki, piskliwy, ostry;
– niski dźwięk: niski, gruby, ciężki, głuchy, basowy;
– długotrwałość: ciągły, nieustanny, nieprzerwany, monotonny;
– krótki dźwięk: przerywany, urywany, krótkotrwały;
– regularność przebiegu: równomierny, miarowy, regularny, rytmiczny;
– negatywna ocena: nagły (wrzask), złowrogie (krakanie), groźny (terkot);
– pozytywna ocena: miły, radosny, kojący, skoczny;
– źródło: dziecięca (wrzawa), wróbli (szczebiot), kobiecy (głos).
Jak widać, do opisu cech dźwięków często stosuje się jednostki na zasadzie synestezji. Wyrażenia, które prymarnie przypisać można do pola percepcji słuchowej, to w zasadzie jedynie głośny, cichy, głuchy, basowy oraz przymiotniki z grupy „zmiana stopnia natężenia”. Poza tym na wyliczonych powyżej listach są np. przymiotniki z domeny dotyku ( (np. miękki, delikatny) czy wzroku (np. wysoki, niski, ciężki), a także przymiotniki, których łączliwość trudno sprecyzować (np. straszny, potworny, miły). Niewątpliwie pierwotnie słuchowe odniesienie mają także takie przymiotniki jak audytywny, ale pochodzą one z terminologii specjalistycznej i nie są wyrażeniami języka naturalnego.
Najbardziej typowe przymiotniki określające cechy dźwięków to głośny i cichy, które stanowią parę antonimiczną – przymiotnik cichy jest „mniejszym” biegunem skali, na której „większym” biegunie znajduje się przymiotnik głośny. Każdemu z tych wyrażeń można przypisać więcej niż jedno znaczenie, przy czym liczba znaczeń obu nie jest równa (mimo że tworzą one parę antonimów). Z tymi dwoma przymiotnikami formalnie i semantycznie związane się przysłówki głośno i cicho.
Jeśli chodzi o przymiotnik głośny, to pierwszą jednostką na nim opartą jest głośny 1, która określa natężenie dźwięku (dowolnego – także mowy), por. głośna muzyka, głośne ujadanie psa, głośna rozmowa. Cecha głośności w tym przypadku nie jest cechą, którą można przypisać danemu obiektowi lub zjawisku na stałe. Jest to po prostu subiektywna ocena głośności tego, co w danej chwili powoduje powstanie dźwięku. W opozycji do tego znaczenia stoi jednostka głośny 2, która odnosi się do cechy będącej stałą cechą obiektu lub miejsca, por. głośna ulica, głośny odkurzacz, głośny samochód – nawet jeśli w konkretnej chwili na „głośnej ulicy” jest cicho, lub „głośny odkurzacz” nie pracuje. Przy użyciu tej jednostki przypisuje się pewną cechę miejscu lub obiektowi – nie dokonuje się charakterystyki samego dźwięku (Grzegorczykowa 1975: 91). Głośnym 3 będzie z kolei przymiotnik mający znaczenie niepercepcyjne‘taki, o którym się dużo mówi; znany, mający rozgłos, sławny’, por. głośny aktor, głośna inscenizacja.
Wśród jednostek o kształcie cichy swój antonimiczny odpowiednik ma na pewno głośny 1, por. cicha muzyka, ciche szczekanie. Także głośny 2 ma swój antonim w postaci jednostki o kształcie cichy 2, por. cicha ulica, cichy odkurzacz. Ale już trudno mówić o takim cichym, który odpowiadałby głośnemu 3. Połączenia cichy aktor, cicha inscenizacja nie będą nigdy na serio interpretowane jako‘takie, o których się nie mówi (o których mało się mówi)’ lub‘nieznany’.
Te pięć jednostek wypełnia wszystkie możliwości przypisywania cech w obszarze znaczeń percepcyjno-semiotycznych (Żurowski 2009). Istnieją także takie dodatkowe znaczenia przymiotnika cichy, które nie są symetryczne w stosunku do głośny. Przede wszystkim chodzi o dwa typy połączeń: kolokacje typu ciche morze, cicha rzeka, cicha woda, w których cichy jest równoważny wyrażeniu niewzburzony. Z kolei kolokacje ciche transakcje, ciche umowy, ciche spotkania to konteksty, w których cichy ma znaczenie równoważne wyrażeniu niejawny.
W podstawowym znaczeniu percepcyjnym oba człony pary głośny : cichy mają różną łączliwość. Swobodnie mogą łączyć się z takimi nazwami jak dźwięk, kołatanie czy rozmowa, ale ograniczenia pojawiają się np. wtedy, gdy próbuje się łączyć przymiotniki głośny i cichy, z nazwami dźwięków, które zawierają w swojej strukturze informację o głośności, por. *głośny szelest (por. Markowski 1986: 78).
Znaczenie omawianych przymiotników może być modyfikowane przez sufiksy słowotwórcze. Regularnie łączą się one z rodzimymi formantami o funkcji ekspresywnej (i intensyfikującej jednocześnie), por. głośniuteńki : cichuteńki, głośniuteńki : cichuteńki, głośniusieńki : cichusieńki etc. Są to formacje potencjalne, które jednak mogą się swobodnie pojawiać w tekstach o niestandardowym nacechowaniu stylistycznym Z kształtami głośny i cichy właściwie bez ograniczeń łączyć się mogą także prefiksy (prefiksoidy) oznaczające intensyfikację cechy takie jak super– i ultra-. Ze względu na ich trudną do określenia łączliwość i nacechowanie stylistyczne, trudno też wskazać jakieś wyraźne ograniczenia w łączeniu się z „przymiotnikami głośności”. Niewątpliwie bardziej akceptowalne są połączenia typu ultracichy odkurzacz niż ultragłośny aktor, czyli najlepiej te określenia intensyfikujące przyjmują jednostki głośny 2 i cichy 2, ale nie można też powiedzieć, że wyłącznie one mogą być tak intensyfikowane.
Znaczenie przymiotników głośny 2 i cichy 2 można zdefiniować korzystając z metody eksplikowania znaczeń przymiotników parametrycznych (Bogusławski 1975), odwołując do pojęć: głośność oraz zwracanie uwagi (Żurowski 2009: 219). Por.
Y jest głośny 1:
‘Y jest taki, że głośność Y-a jest większa niż taka głośność, która nie zwracałaby na Y niczyjej uwagi’
Y jest cichy 1:
‘Y jest taki, że głośność Y-a jest mniejsza niż taka głośność, która nie zwracałaby na Y niczyjej uwagi’
Miejsce walencyjne [Y] w obu składniowo dopuszczalnych użyciach (czyli w orzeczniku i we frazie nominalnej), wypełnia przy przymiotnikach głośny1 i cichy1 nazwa dźwięku lub rzeczy (osoby), która wydaje określany dźwięk. Konsekwencją takiego sposobu definiowania przymiotników jest to, że to głośność należy uznać za semantycznie prostszą od obu antonimicznych przymiotników ją określających.
Źródła
- Bańko Mirosław, „Słownik dobrego stylu, czyli wyrazy, które się lubią”, PWN, Warszawa 2006.
- Bogusławski Andrzej, “Measures are measures. In defense of the diversity of comparatives and positives”, „Linguistische Berichte” 1975, t. 36.
- Grzegorczykowa Renata, „Funkcje semantyczne i składniowe polskich przysłówków”, Ossolineum, Wrocław 1975.
- Kozarzewska Emilia, „Określenia nazw dźwięków”, „Poradnik Językowy” 1976, nr 8.
- Markowski Andrzej, „Antonimy przymiotnikowe we współczesnej polszczyźnie na tle innych typów przeciwstawień leksykalnych”, Ossolineum, Wrocław 1986.
- Żurowski Sebastian, „Wstęp do analizy semantycznej podstawowych wykładników pojęcia głośność w języku polskim”, [w:] „Beiträge der Europäischen Slavistischen Linguistik (POLYSLAV). Band 12“, pod red. Eleny Graf, Joanny Rabiegi-Wiśniewskiej, Nadine Thielemann, Verlag Otto Sagner, München 2009.
Artykuły powiązane
- Żurowski, Sebastian – Klasyfikacje nazw dźwięków
