Asymetrie rodzajowo-płciowe w polszczyźnie

W języku polskim nie ma pełnej symetrii w zakresie przekazywania informacji o płci, między nazwami mężczyzn i kobiet, samców i samic.

Jako dowód można podać wiele faktów językowych.

Istnieje w języku grupa męskich nazw osobowych nie posiadających równoległych znaczeniowo żeńskich odpowiedników, np. bawidamek, pantoflarz, kobieciarz, niewieściuch, impotent, gach, gbur, ramol, bęcwał, brutal, bydlak, chłystek, chojrak, drab, drań, gamoń, kanciarz, nicpoń, obwieś, opryszek, pajac, pasibrzuch, pryk, szubrawiec, rzezimieszek, świntuch, warchoł, zbir, zwyrodnialec i na odwrót niektóre rzeczowniki żeńskie nie posiadają męskich odpowiedników, np. dama, nierządnica, jędza, lafirynda, megiera, mężatka, nierządnica, siksa, szczebiotka, trajkotka, dziwka, szmata, cichodajka, ladacznica, wywłoka, lampucera, zdzira. Odpowiednie derywaty opozycyjne nie powstają tu ze względów pozajęzykowych – wyrazy te nazywają właściwości, cechy stereotypowo¹Stereotyp – Stereotyp pojmuję w sposób szeroki jako „językowo kulturowe wyobrażenia ludzi i rzeczy, także sytuacji i zachowań, wyobrażenia motywowane podwójnie: obiektywnymi właściwościami przedmiotów oraz czynnikami subiektywnymi (psychospołecznymi)” (Bartmiński1998: 65). przypisywane mężczyznom lub kobietom. I tak mężczyznom przypisuje się między innymi nadużywanie alkoholu (pijak, pijaczek, moczymorda, nałogowiec, ochlaptus, siniak, żul), czarny charakter (drań, nikczemnik, niegodziwiec, łajdak, kanalia, szubrawiec, bydlak), skłonność do awanturnictwa (pieniacz, furiat, psychol, cham, chamidło), konflikt z prawem (zbój, zbir, bandyta, bandzior, złoczyńca, oprych, gangster, wykolejeniec, zakapior, aferzysta, męt, szumowina, chuligan). Kobietom zaś przypisuje się między innymi złośliwość i kłótliwość (ksantypa, wiedźma, jędza, larwa, szantrapa, wydra, zgaga, zołza, gangrena, żmija, hetera, megiera, małpa, sekutnica, diablica), rozwiązłość (dziwka, wywłoka, szmata, cichodajka, ladacznica, zdzira), gadatliwość (szczebiotka, trajkotka, kumoszka).

Zwracano też uwagę na gramatycznie męskie nazwy zawodów i funkcji typu ksiądz, pleban, wikariusz, adiutant, saper, bosman, baca, drwal, cieśla, kominiarz, górnik, hutnik, żandarm nie mające swych żeńskich odpowiedników oraz gramatycznie żeńskie nazwy zawodów typu kosmetyczka, przedszkolanka, świetliczanka, niania, prostytutka, które z kolei nie mają męskich odpowiedników. Korelacyjne rodzajowo nazwy także w tym przypadku nie powstają z przyczyn pozajęzykowych. Z jednej strony istnieją stosowne regulacje prawne zabraniające kobietom wykonywania niektórych zawodów szczególnie szkodliwych lub uciążliwych dla zdrowia (zwłaszcza w przemyśle ciężkim) oraz sprawowania niektórych funkcji (np. funkcji duchownych w Kościele katolickim), z drugiej zaś stereotypowe wyobrażenia, przekonania dotyczące zawodów najwłaściwszych dla osób danej płci.

Istnieją rzeczowniki rodzaju głównie męskiego, będące nazwami osób, które nie posiadają rodzaju naturalnego i w związku z tym mogą odnosić się do osób płci obojga, zachowując właściwy sobie rodzaj gramatyczny męski lub żeński. Np. golec, goniec, niedowiarek, odbiorca, odludek, przyzwoitka, osoba, postać, ofiara, pielgrzym, przechodzeń, rodzic, rozbitek, satyryk, smakosz, jarosz, świadek, widz, wódz, wróg, wyborca, zuch, zawodowiec itp. Szczególnie liczne w tej grupie są rzeczowniki ekspresywne typu brudas, chudzielec, głupiec, leniwiec, odmieniec, złośliwiec, rudzielec, utrapieniec, chciwiec, fałszywiec, pomyleniec, flejtuch, kurdupel, mazgaj, nieuk, obibok, półgłówek, śpioch, próżniak, przygłup, tępak, wymoczek, zdechlak, żarłok itp. Także większość gramatycznie męskich rzeczowników złożonych nie ma żeńskich odpowiedników i jest wykorzystywana do nazywania mężczyzn i kobiet, np. głodomór, samouk, dusigrosz, krzywoprzysiężca, jasnowidz, dwudziestolatek, żółtodziób. Jak stwierdził M. Kucała, tylko 5% nazw męskich zakończone na -ec, -owiec ma żeńskie odpowiedniki, np. krawiec – krawcowa, mieszkaniec – mieszkanka, oblubieniec – oblubienica, cyrkowiec – cyrkówka (Kucała 1978: 48).

Wiele rzeczowników nowo powstałych lub nowo zapożyczonych rodzaju męskiego nie ma żeńskich odpowiedników, np. adiunkt, geolog, filolog, logopeda. We współczesnej polszczyźnie rzeczowniki rodzaju męskiego oznaczające zarówno mężczyzn, jak i kobiety, stanowią najliczniejszą grupę rzeczowników osobowych. Wyróżniają się tu pewne typy, od których w ogóle lub przeważnie nie tworzy się żeńskich oboczników:

a) nazwy zawodowe zakończone na -log, np. antropolog, archeolog, astrolog, bakteriolog, dialektolog, farmakolog, filolog, geolog, ginekolog, grafolog, laryngolog, psycholog, socjolog, zoolog.

b) tytuły naukowe i służbowe, np. adwokat, magister, doktor, profesor, docent, wykładowca, dziekan, rektor, kanclerz, konsul, minister, premier, prezydent; także zestawienia pełniące funkcję takich tytułów, np. radca prawny, pracownik naukowy, starszy wykładowca, zawiadowca stacji.

Rzeczowniki męskie używane jako nazwy kobiet tracą swój paradygmat fleksyjny (nie odmieniają się przez przypadki i liczby, występują w niezmiennej mianownikowej postaci), używane jako nazwy męskie zachowują pełną zdolność fleksyjną (odmieniają się przez przypadki i liczby), np. pan magister – pani magister, pana magistra – pani magister, panu magistrowi – pani magister itd. Ponadto w zależności od płci oznaczanej osoby łączą się z męskimi lub żeńskimi formami określeń skorelowanymi z jej płcią, np. Znajomy psycholog prowadził terapię uzależnień – Znajoma psycholog prowadziła terapię uzależnień.

Formy liczby mnogiej rodzaju męskoosobowego mogą oznaczać zarówno zbiór mężczyzn, jak również zbiór osób płci męskiej i żeńskiej, np. murzyni, Słowianie, Polacy, lublinianie, rodacy, obywatele, chrześcijanie, artyści, lekarze, sportowcy, uczniowie, por. [1] Polacy wzięli udział w referendum unijnym [2] Polki i Polacy wzięli udział w referendum unijnym. W przykładzie [1] forma Polacy oznacza mężczyzn i kobiety, w przykładzie [2] tylko mężczyzn.

Rzeczowniki męskie w liczbie pojedynczej mogą być używane w znaczeniu ogólnym, gatunkowym, niesprecyzowanym płciowo, np. dyrektor, mistrz, promotor, lizus, uczeń. Por. dyrektor instytutu, Kodeks Ucznia, promotor pracy magisterskiej, Dzień Nauczyciela itp.

Istnieją w języku polskim rzeczowniki wspólnorodzajowe (dwurodzajowe – męsko-żeńskie, bezrodzajowe), np. kaleka, sierota, sługa, niemowa oraz ekspresywizmy: ciamajda, łamaga, niezdara, oferma, gaduła, pleciuga, fajtłapa, gapa. Rzeczowniki te bez zmiany formy gramatycznej, a jedynie przy pomocy zróżnicowanej kongruencji mogą wyrażać rodzaj naturalny (męski lub żeński) osób, do których się odnoszą, np. ten kaleka przyszedł – ta kaleka przyszła. Rzeczowników tego typu jest niewiele, w większości są one nacechowane ekspresywnie.

Istnieją w języku polskim rzeczowniki męskie, które odnoszą się wyłącznie do kobiet (grupa nieliczna), np. kociak, kopciuszek, podlotek, babsztyl, kocmołuch, koczkodan, kopciuch, wamp.

Rzeczowniki rodzaju nijakiego nazywające osoby to grupka zupełnie marginalna, np. chłopisko, dziadzisko, babsko, kobiecisko, dziewczę, chłopię. Zależnie od znaczenia wyrazów podstawowych odnoszą się one do kobiet lub mężczyzn.

Źródła

• Bartmiński Jerzy, „Podstawy lingwistycznych badań nad stereotypem – na przykładzie stereotypu matki”, [w:] „Język a kultura”, t. 12, „Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne”, pod red. Janusza Anusiewicza, Jerzego Bartmińskiego, Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, Wrocław 1998.
• Długosz Kazimierz, „Językowy obraz kobiety i mężczyzny w polszczyźnie potocznej”, „Prace Filologiczne” 2000 t. XLV.
• Karwatowska Małgorzata, Szpyra-Kozłowska Jolanta, „Lingwistyka płci. Ona i on w języku polskim”, Wyd. UMCS, Lublin 2005.
• Kucała Marian, „Rodzaj gramatyczny w historii polszczyzny”, Ossolineum, Wrocław 1978.
• Mączyński Jan, „Opozycje semantyczne rzeczowników oznaczających osoby we współczesnym języku polskim”, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica” 1981 2.
• Nowosad-Bakalarczyk Marta, „Kobieta „typowa” i „prawdziwa” w oczach studentów. (Przyczynek do stereotypu kobiety)”, „Język Polski” 2002 LXXXII z. 1.
• Peisert Maria, „‘On’ i ‘ona’ we współczesnej polszczyźnie potocznej”, [w:] „Język a kultura, tom 9, Płeć w języku i kulturze”, red. Janusz. Anusiewicz, Kwiryna Handke, Wiedza o kulturze, Wrocław 1994.

Artykuły powiązane

• Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Płeć w ofertach pracy. Ogłoszenia dla kobiet i/lub mężczyzn
• Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Płeć w ofertach pracy. Ogłoszenia dla kobiet
• Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Płeć w ofertach pracy. Ogłoszenia dla mężczyzn
• Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Wykładniki płci męskiej w „Polityce” i „Wysokich obcasach”
• Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Wykładniki płci żeńskiej w „Polityce” i „Wysokich obcasach”

Bibliografia

• 1
  Stereotyp – Stereotyp pojmuję w sposób szeroki jako „językowo kulturowe wyobrażenia ludzi i rzeczy, także sytuacji i zachowań, wyobrażenia motywowane podwójnie: obiektywnymi właściwościami przedmiotów oraz czynnikami subiektywnymi (psychospołecznymi)” (Bartmiński1998: 65).