Etymologia czasownika czuć i wyrazów pochodnych

Kontynuowany w języku polskim i innych językach słowiańskich psł. czasownik čȕti, čȕjǫ już w epoce prasłowiańskiej był wyrazem motywującym liczne derywaty: iterativum čuvati i pochodne od niego čuvьstvo, causativum čaviti (< *čě2viti) występujące w części południowo-zachodniej prasłowiańszczyzny , ekspresywne intensivum čuchati oraz utworzone od niego inchoativum čuchnǫti i nomen actionis čuchъ, późniejsze polskie cuchnąć i cuch, participia: praeteriti passivi čutъ i praeteriti activi II čulъ ), nomen actionis čutьje, a także čȕdo, późniejsze polskie cudo// cud, które zapoczątkowało nową, rozbudowaną rodzinę słowotwórczą , oraz przymiotnik čujьnъ (jь).

Autorzy Słownika prasłowiańskiego sprowadzili czasownik čȕti do pie.¹pie. – Praindoeuropejski, praindoeuropejszczyzna rdzenia *keṷ– (czas teraźniejszy čȕjǫ wskazuje na pie. pierwiastek *kēu-yō (SP II 297)) o treści‘zwracać uwagę, odbierać wszelkie wrażenia (dotykowe, węchowe, słuchowe, wzrokowe), uświadamiać sobie’ (SP II 296-297), a odpowiedniki z innych języków ie.²Ie. – Indoeuropejski sugerują rdzeń * (s)keṷ– z tzw. s-mobile. Czasownik čȕti kontynuował bezpośrednio ten pie. rdzeń lub został utworzony od formy aorystu sygmatycznego (por. LIV 561).

Najbliższe odpowiedniki z języków ie. wywodzące się od rdzenia * (s)keṷ– to gr. κοέω‘dostrzegam, zauważam, słyszę’, łac. caveō, cavēre‘baczyć, strzec się, czuwać, mieć się na baczności’, wed. ā-kúvate‘ma zamiar, zamierza’ i kaví-‘wieszcz’ (SP II 297). Postać z nagłosowym s- zaświadczają języki germańskie, np. stwniem. scouwōn, współczesne niem. schauen‘(po)patrzeć, spoglądać (spojrzeć)’ i Schau‘rewia, pokaz; wystawa, przegląd’, ang. show. Na podstawie tych znaczeń w LIV-ie zrekonstruowano dla pie. pierwiastka treść percepcyjną wzrokową (pie. * (s)keṷh1-‘wahrnehmen, schauen’ (LIV 561)).

Zdumiewa brak pewnych kontynuacji pie. rdzenia * (s)keṷ– w językach bałtyckich: M. Vasmer i autorzy ESSJ przywołali za E. Bernekerem stprus. au-schaudē, au-schaudītwei‘vertrauen’ (SEW I 162), jedynie A. Bańkowski powiązał z tym pierwiastkiem lit. skaudėti, skaũda, skaudėjo‘boleć’. Jednakże W. Smoczyński nie wiązał go ze wspomnianym pie. rdzeniem („bez jasnych nawiązań zewnętrznych” (SEJL I 557)). Zestawił jedynie ten litewski czasownik z łot. skàust, –žu, –du‘zawidzieć, być nieżyczliwym, szkodzić z zazdrości’ i skàudêt a. skàudît‘nienawidzieć’. Być może pomocne mogą się okazać znaczenia lit. przymiotnika skaudùs oznaczającego nie tylko‘silny, mocny (o wietrze)’,‘rzęsisty (o deszczu)’, ale również‘przenikliwy, przejmujący zimnem’,‘bystry, wartki (o nurcie rzeki)’,‘mający ostry smak a. zapach; gorący, rozgrzany (o piecu)’ (SEJL I 557). Mniej pojemny semantycznie jest łot. przym. skaũds‘(o wietrze) ostry, zimny, przenikliwy’ (SEJL I 557). Przymiotniki sugerują nieprzyjemne, niełagodne oddziaływanie na zmysły (poza wzrokiem), powodujące nawet ból (fizyczny, por. lit. skaudėti), nieco inny rozwój znaczeniowy należałoby przyjąć przy takiej etymologii dla łot. skàust, gdyż zazdrość może być skutkiem tego, co się zobaczyło (por. Kempf 1981: 175-179, Sławski 1981: 179, Gugała 2004: 47-58). Świadczy o tym np. budowa słowotwórcza staropolskiego zaźrzeć, zleksykalizowanych zazdrość, zawiść i nienawiść, które wiąże się z negatywnymi emocjami, ale w ich strukturze głębokiej do dzisiaj jest obecna percepcja wzrokowa (Piotrowska 2009: 282).

Cechą charakterystyczną wyrazów kontynuujących w językach słowiańskich psł. rdzeń *ču– jest to, że odwołują się one współcześnie do doznań różnych zmysłów (np. w gwarach jednego języka, (por. Грінчéнко 1909: III 479, Vasmer 1958: III 361, SP II 295-296, ESSJ IV 134-135)), najczęściej słuchu i powonienia. Można w tym wypadku mówić o synestezji (por. Judycka 1963: 59-78). Z pierwotnych treści ogólnozmysłowych wykształciły się w historii niektórych języków słowiańskich także treści mentalne i emocjonalne – ewolucja semantyczna zachodząca w czasie zostanie skrótowo przedstawiona na przykładzie staropolszczyzny.

Różnorodność znaczeniowa wyrazów kontynuujących psł. czasownik čȕti świadczy o tym, że dla psł. rdzenia *ču– należy przyjąć możliwe szerokie pierwotne znaczenie zmysłowe. Chyba słusznie uczynili autorzy SP, postulując dla prasłowiańszczyzny znaczenia abstrakcyjne, oderwane dla czasownika čȕti‘doznawać wrażeń zmysłowych (wszelkich, wyjątkowo nawet wzrokowych); uświadamiać sobie, zdawać sobie sprawę, pojmować, zwracać uwagę, uważać, nie spać, czuwać’ (SP II 295) i nomen actionis čutьje‘doznawanie wrażeń zmysłowych; uświadamianie sobie, zdawanie sobie sprawy, pojmowanie, zwracanie uwagi, czuwanie’,‘wrażenia zmysłowe, zwłaszcza węch, powonienie’ (SP II 297)[podkreślenia moje – A.E.P.]. Przemawiają za tym m.in. niektóre staropolskie znaczenia tego czasownika (‘wiedzieć, myśleć, mniemać’ – dwa poświadczenia w SStp) i jego derywatu prefiksalnego poczuć, a także treść scs. чѹти, чѹѭ‘zdawać sobie sprawę, uświadamiać sobie, czuć, spostrzegać, zauważać, pojmować, poznawać’ (SP II 296), widoczne m.in. w staroruskim чѹтиѥ (zob. SP II 297).

Jeśli przyjąć, że stprus. au-schaudē, au-schaudītwei‘ufać’, litewskie skaudėti‘boleć’ i łot. skàust‘zawidzieć, być nieżyczliwym, szkodzić z zazdrości’ oraz skàudêt a. skàudît‘nienawidzieć’ również wywodzą się od pie. rdzenia * (s)keṷ-, to już w epoce pbs.³Pbs. – Prabałtosłowiańskimusiał on ulec uabstrakcyjnieniu znaczenia bez utraty treści ogólnozmysłowej.

Wydaje się, że przy takim rozumieniu zasadna jest równie pojemna peryfraza dla pie. * (s)keṷ– (zob. powyżej, SP II 296-297), w której nie sposób się ograniczać wyłącznie do postrzegania zmysłem wzroku (jak w LIV-ie). Nie można jednakże pomijać tego zmysłu również w znaczeniu psł. rdzenia – był on najistotniejszy dla treści psł. wyrazu čȕdo (‘zdziwienie, podziw’;‘coś zadziwiającego, niezwykłego, budzącego podziw; zjawisko nadprzyrodzone’ (SP II 280), o budowie słowotwórczej (SP I 62-63) i utworzonych od niego derywatów i tak jest do dzisiaj (por. cud, cudo, cudak, cudaczny). Warto zwrócić uwagę na sugestię z SP, że rozwój znaczenia wyrazu čȕdo jest paralelny do gr. ϑαυ˜μα‘cudo, dziwo’ i ϑεάομαι‘patrzę, podziwiam’ (SP II 281).

Psł. przynależność čȕdo, čȕdese do deklinacji spółgłoskowej na –es– zmieniała się w różnych językach słowiańskich, już w języku staro-cerkiewno-słowiańskim poświadczono także dopełniacz lp čȕda. Przyrostek tematyczny i odmianna psł. čȕdo prawdopodobnie oddziałała na bliski znaczeniowo divъ, który zaczął wtórnie występować w formie rodzaju nijakiego divo (por. SEW: I, 202; SEJPS: I 209) Postać divъ wpłynęła zaś na čȕdo, które w polszczyźnie rozpowszechniło się w formie cud ze zmianą rodzaju na męski (paralele – zob. SEJPS: I 109) – w SXVI 323 poświadczenia w r.m. na 162 w r.n. i 701 o niejednoznacznym rodzaju. Na podstawie staropolskiej grafii trudno jednoznacznie stwierdzić, od kiedy jest poświadczana postać ze zmianą nagłosu – zwykle objaśnia się przejście č– w c– w tym wyrazie mazurzeniem (Sławski 1956: 282-283), chociaż powszechność tej zmiany, według autorów SP, może wynikać jeszcze z oboczności nagłosu w pie. (skeu– : keu-; (Sławski 1956: 282-283)) – a przy założeniu, że istnieją nawiązania bałtyckie (zob. wyżej) – istniejącej także w pbs.

Język polski odziedziczył z psł. zarówno treść ogólnozmysłową niesioną przez rdzeń *ču-, jak również jego wartość abstrakcyjną, wynikającą z uwagi, postrzegania zmysłowego. Wydaje się, że zwłaszcza na gruncie staropolskim istotny jest komponent znaczeniowy‘natężenia zmysłów, nastawienia na wysiłek związany z postrzeganiem zmysłowym’, gdyż on zdecydował o rozchodzeniu się znaczeń poświadczanych w tej rodzinie wyrazów w dobie staro- i średniopolskiej. Z jednej strony (I) mamy treści uwzględniające natężenie zmysłów, takie, jak dla czasownika czuć:‘być czujnym, bacznym, trwać w pogotowiu’ (6 poświadczeń w SStp), a więc‘nie spać, czuwać’ (20) i – wskutek specjalizacji i dalszych przesunięć dominanty znaczeniowej –‘strzec, pilnować, być na straży’ (12), a z drugiej (II) treści zaświadczające mimowolne, a nawet nieświadome postrzeganie zmysłowe:‘czuć zmysłami, postrzegać’ (7 lub 8), a wskutek uabstrakcyjnienia tych ostatnich również przywoływane już‘wiedzieć, myśleć, mniemać’ (2). Z pierwszym typem znaczeniowym stp⁴Stp. – Doba staropolska. czasownika czuć (I) należy połączyć mającą niską frekwencję treść‘starać się’ (3), zaświadczoną również dla czasownika poczuć (1). Z niespania, czuwania, ale także wytężonej uwagi zmysłowej (a więc pilnowania) należy chyba wywodzić treść zaświadczaną w zabytkach z XVI wieku:‘troszczyć się, dbać o kogo, co, opiekować się’ (por. czuć w zn. 4.). W tych znaczeniach został poświadczony w XVI w. czasownik czuwać‘nie spać, baczyć; strzec, pilnować’ (3 notacje w SXVI), być może treść ta charakteryzowała jego psł. poprzednika (čuvati), skoro w wielu językach słowiańskich wyspecjalizował się on właśnie w tym znaczeniu (por. SP II 298). W kontekście takich zmian znaczeniowych warto by się przyjrzeć derywatom czasownika czuć, zwłaszcza wyrazom czuły, czuło, czule (zob. Sławski 1972: 244), czułość, a także czujny, czujność.

W dobie staropolskiej większą frekwencję miały zwykle znaczenia wyrazów z rodziny czasownika czuć odnoszące się do pierwszego z wydzielonych typów znaczeniowych (natężenie uwagi i zmysłów) – abstrahuję od kontekstów, w których poświadczano w dobie staropolskiej i później czudo // cudo, cud, inną tendencję wykazywały czasowniki poczuć i uczuć oraz przymiotnik czujny wraz ze swoją rodziną wyrazów pochodnych (także drugiego stopnia). Warto zwrócić uwagę, że czujny w dobie staropolskiej raz został użyty w znaczeniu łączącym się z niepohamowaniem temperamentu, zmysłów –‘niepowściągliwy’ (por. 1444 R XXIII 304; potraktowany w SStp jako dubium) i odpowiednio czujność‘rozpusta, swawola’ (por. ca 1500 JA IV 94; analogicznie). Jedyna paralela znaczeniowa pochodzi z sch., w którym istnieją bliskoznaczne przymiotniki čȗlan oznaczający‘zmysłowego, lubieżnego’, np. čȗlna ljúbav‘miłość zmysłowa’, i čȗlnī‘ts.’, np. čȗlnī òrgān‘zmysł’, oraz čȗlnost‘zmysłowość’ (Frančić 1987).

Duża liczba wyrazów z rodziny czasownika czuć poświadczona w zabytkach z XVI wieku i ich bogactwo semantyczne wymaga odrębnego artykułu. O ile jednak w dobie staropolskiej wyrazy spokrewnione z czuć – poza jednym wyjątkiem (dookreślone: poczuć uszyma‘usłyszeć’) – oznaczały ogólne wrażenia zmysłowe, o tyle z zabytków z XVI wieku już wyraźnie wynika, z którymi zmysłami w polszczyźnie się one łączą. Najczęściej było to postrzeganie ogólnozmysłowe, także organiczne, cztery razy wyrazy te przywołały węch, dwa – słuch, po razie smak i dotyk. Treści mentalne wyrazów z rodziny czasownika czuć, niekiedy wzbogacone o komponenty emocjonalne, wykazują zbliżoną frekwencję do odczuwania ogólnozmysłowego. W tym czasie nie łączono wyrazów pochodnych od czuć (pomijam derywaty prefiksalne) z samymi emocjami, wyjątkiem jest jedno użycie przysłówka czujnie w znaczeniu‘czule, serdecznie, z uczuciem’ (por. Skarżyw 115, SXVI).

Psł. rdzeń ču– kontynuują w polszczyźnie czasowniki czuchać (tylko gwarowe, śląskie), czuchnąć, później w postaci zmazurzonej (por. Sławski 1956: 282-283, SEJPS: I 108, Rozwadowski 1909: 110-111) – cuchnąć (od XVI w., 28 poświadczeń w SXVI), i utworzony od niego rzeczownik czuch, potem cuch, a także w XVI wieku cuchnieć (1), cuchnienie (17). Znaczenie tych wyrazów wiąże się tylko ze zmysłem powonienia i sprowadza do sensu‘wydawać woń’, zwykle wskutek specjalizacji‘wydawać nieprzyjemny zapach, śmierdzieć’. Czuch // cuch w czasach prasłowiańskich był polisemem i oznaczał zarówno‘czucie, węch, zmysł powonienia’, jak również‘woń, zapach, zwykle przykry, smród’, w polszczyźnie ogólnej wskutek specjalizacji zwykle ograniczał się do tej ostatniej treści (SP II 283).

Warto wspomnieć, że od psł. čȕti wywodzi się również czasownik czyhać, który nie jest jednakże w polszczyźnie dziedzictwem prasłowiańskim, lecz pożyczką z języka czeskiego (poświadczaną od XVI wieku); o derywacji czes. číhati z psł. *čugajǫ, čugati wyczerpująco napisał Berneker w SEW-ie (I 161). Nie kontynuuje rdzenia psł. *ču– wyraz cucić (inaczej Brückner 1970: 67).

Źródła

• Bańkowski Andrzej, „Etymologiczny słownik języka polskiego”, t. 1-2, PWN, Warszawa 2000.
• Berneker Erich, „Slawisches etymologisches Wörterbuch”, b. 1, Carl Winters Universitätsbuchhandlung, Heidelberg 1924 (SEW).
• Boryś Wiesław, „Słownik etymologiczny języka polskiego”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005.
• Boryś Wiesław, Popowska-Taborska Hanna, „Słownik etymologiczny kaszubszczyzny”, t. 1-5, Warszawa 1994-2006.
• Brückner Aleksander, „Słownik etymologiczny języka polskiego”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1970.
• Długosz-Kurczabowa Krystyna, „Wielki słownik etymologiczny języka polskiego”, PWN, Warszawa 2008.
• Frančić Vilim, „Słownik serbsko-chorwacko polski”, t. 1-2, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987.
• Грінчéнко Борис, „Словарь української мóви”, т. 3, Зібрала редакція журналу “Кіевская Старина”, Київ 1909.
• Gugała Marta, „Pojęcie zazdrości i jego wykładniki leksykalne w języku polskim”, „Poradnik Językowy” 2004 6.
• Kempf Zdzisław, „<> i <>”, „Język Polski” 1981 t. LXI z. 3-5.
• Mayenowa Maria R. ( red.) „Słownik polszczyzny XVI wieku”,t. 1-32, Warszawa 1966-2004, IBL Instytut Badań Literackich PAN, (SXVI).
• Piotrowska Agnieszka E., „Zmysły a procesy mentalne. Historia słownictwa z rodziny czasownika baczyć w języku polskim”, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2009.
• Rix Helmut (red.), „Lexicon der indogermanischen Verben. Die Wurzeln und ihre Primästammbildungen”, Reichert, Wiesbaden 1998 (LIV).
• Rozwadowski Jan, „<> von Dr Erich Berneker, Lieferung1-3, S. 1-240. Heidelberg 1908 (1909)”, „Rocznik Slawistyczny”, Kraków 1909.
• Sławski Franciszek, (red.), „Słownik prasłowiański”,t. 1-8, Ossolineum, Kraków 1974-2001 (SP).
• Sławski Franciszek, „Słownik etymologiczny języka polskiego”, t. 1-5 (A-Łż), Nakł. Tow. Miłośników Języka Polskiego, Kraków 1952-1975 (SEJPS).
• Sławski Franciszek, „Uwagi do artykułu Z. Kempfa [<> i <>]”, „Język Polski” 1981 t. LXI z. 3-5.
• Sławski Franciszek, „Z doświadczeń przy pracy nad Słownikiem etymologicznym języka polskiego”, „Język Polski”, t. XXXVI, z. 4, 1956, s. 274-285.
• Smoczyński Wojciech, „Słownik etymologiczny języka litewskiego”, t. 1-2, Vilniaus universiteto leidykla, Wilno 2007 (SEJL).
• Трубачeв Олег Н., (ред.), „Этимологический словарь славянских языов”, Наука, Москва 1974-2001 (ESSJ).
• Urbańczyk Stanisław (red.), „Słownik staropolski”, , t. 1-11, Warszawa-Kraków 1953-1993 (SStp).
• Vasmer Max, „Russisches Etymologisches Wörterbuch”, I-III, Carl Winter Universitatsverlag, Heidelberg 1950-1958.

Artykuły powiązane

• Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia wyrazu zmysł

Bibliografia

• 1
  pie. – Praindoeuropejski, praindoeuropejszczyzna
• 2
  Ie. – Indoeuropejski
• 3
  Pbs. – Prabałtosłowiański
• 4
  Stp. – Doba staropolska