W większości prac językoznawczych ostatniego półwiecza pojęcia‘rodzaj’ nie odnoszono do właściwości semantycznych rzeczownika. Rodzaj gramatyczny wyraźnie przeciwstawiano rodzajowi naturalnemu, podkreślano konwencjonalny charakteru rodzaju i brak związku z właściwościami semantycznymi leksemów. Badania nad semantyką rodzaju nie były tak szeroko zakrojone jak badania nad jego gramatycznością, ale w pewnym zakresie były prowadzone lub przynajmniej niektórzy badacze sygnalizowali ich potrzebę. Trzeba dodać, że nie wszyscy doceniali wagę takich badań, por. wypowiedź A. Nagórko: „[…] utożsamianie rodzaju gramatycznego z czymś zewnętrznym, np. płcią denotatów jest postawą dość naiwną” (Nagórko 1996: 94). W dalszej części wypowiedzi autorka nieco łagodzi swój stosunek do badań nada semantyką rodzaju, pisząc, że istnieją związki między rodzajem a takimi kategoriami rzeczywistości jak‘niedorosłość’ i‘płeć’.
W prowadzonych badaniach wskazywano na znaczny stopień korelacji rodzaju gramatycznego i płci w przypadku nazw osób i niektórych zwierząt (głównie hodowlanych) i brak takiej korelacji w przypadku pozostałych rzeczowników (por. Saloni 1976, Dalewska-Greń 1991, Grzegorczykowa 1993, Nagórko 1996, Laskowski 1998). Zwracano także uwagę na liczne asymetrie językowe w przekazywaniu informacji o płci (zob. prace Kucały 1978 a i b, Rothsteina 1976, 1980, Mączyńskiego 1981, Handke 1994, Brzozowskiej 2005).
Zaobserwowano, że rzeczowniki żywotne nieosobowe uwzględniają różnicę płci w bardzo ograniczonym zakresie. Kodowanie informacji o płci zwierząt w warstwie leksykalnej języka dotyczy jedynie stosunkowo niewielkiej grupy nazw zwierząt, głownie domowych, gospodarskich, hodowlanych, w przypadku których – z punktu widzenia człowieka odpowiedzialnego za ich rozmnażanie – jest to informacja ważna, np. pies – suka, kot (kocur) – kotka (kocica), koń (ogier/ wałach) – klacz (kobyła), byk (buhaj) – krowa (jałówka), baran (tryk)– owca, cap – koza, knur/ (wieprz) – świnia (maciora), indyk (indor) – indyczka, kogut – kura (kwoka), kaczor – kaczka, gąsior – gęś. Leksykalne rozróżnianie płci dotyczy również niektórych zwierząt dzikich, zwłaszcza tych, z którymi człowiek dość często się styka (ł) lub wykazujących wizualnie duże różnice płciowe, np. wilk – wilczyca, lis – lisica, niedźwiedź – niedźwiedzica, jeleń – łania, lew – lwica. Odrębne nazwy rodzaju nijakiego mają także osobniki niedorosłe niektórych zwierząt domowych i hodowlanych, np. cielę, źrebię, prosię, jagnię, kurczę, kaczę, szczenię, kocię. Generalnie jednak język dysponuje jedną nazwą gatunkową dla nazwania osobników zarówno męskich, jak i żeńskich, np. gramatycznie żeńską antylopa, brzana, flądra, pchła, papuga, mysz, małpa, puma, pantera, gramatycznie męską karaś, szczupak, komar, szczur, słoń, kanarek, zaskroniec, gramatycznie nijaką dla nielicznych nieodmiennych emu, kiwi, dingo, gurami, gnu, kakadu. Rodzaj gramatyczny wymienionych rzeczowników jest czysto konwencjonalny (arbitralny) – został odziedziczony lub przyjęty na podstawie wykładników formalnych (zakończenie M. lp.), nie koresponduje w żaden sposób z rodzajem naturalnym. Jeśli zależy nam na dokładności wypowiedzi, np. w opisie naukowym, to posiłkujemy się wyrazem samiec lub samica dodanym do nazwy gatunkowej. Warto dodać, że nawet w przypadku zwierząt, które mają w języku odrębne nazwy dla samic i samców, jedna z tych nazw (męska, np. pies, kot, koń, lew, wilk lub żeńska, np. kaczka, gęś, kura, owca, świnia) spełnia funkcję nazwy całego gatunku.
Stwierdzano, że w grupie rzeczowników osobowych istnieje znaczna korelacja między rodzajem gramatycznym a rodzajem naturalnym (płcią).
Rzeczowniki rodzaju żeńskiego oznaczają zawsze żeński rodzaj naturalny, np. kobieta, matka, żona, nauczycielka, pisarka, działaczka, tancerka, łyżwiarka, księgowa, blondynka, chrześcijanka, Polka, lublinianka itd. Wyjątek stanowią rzeczowniki osoba, postać nieokreślone pod względem rodzaju naturalnego. Rzeczowniki osobowe rodzaju męskiego oznaczają osoby płci męskiej, np. mężczyzna, mąż, brat, ojciec lub też mają dwa znaczenia: oznaczają mężczyzn lub osoby w ogóle bez względu na płeć, np. student, świadek, gość (por. Na wykład przyszło pięćdziesięciu studentów, w tym dziesięciu mężczyzn wobec Na wykład przyszło czterdzieści studentek i dziesięciu studentów). O tym, do której z wymienionych grup dany rzeczownik zaliczymy decyduje jego znaczenie leksykalne (Laskowski 1998).
Korelacja między rodzajem naturalnym a gramatycznym najwyraźniej uwidacznia się w warstwie leksykalnej języka w istnieniu lub tworzeniu opozycyjnych nazw męskich i żeńskich nazywających istoty płci męskiej i żeńskiej. Dotyczy to przede wszystkim nazw prymarnych osób, np. kobieta – mężczyzna, chłop – baba, chłopiec – dziewczyna, kawaler-panna, oraz nazw ludzi ze względu na stopnie pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego, np. matka – ojciec, żona – mąż, syn – córka, brat – siostra, dziadek – babka, wujek – wujenka (ciotka), stryjek – stryjenka, bratanek – bratanica, siostrzeniec – siostrzenica, szwagier – szwagierka. Korelacja rodzaju i płci obejmuje także nazwy ludzi w wielu dziedzinach życiowych, np. nazwy zawodowe: lekarz – lekarka, nauczyciel – nauczycielka, aktor – aktorka, dziennikarz – dziennikarka, malarz – malarka, kucharz – kucharka, kelner – kelnerka, portier – portierka, sprzedawca – sprzedawczyni, księgowy – księgowa, farmaceuta – farmaceutka itp.; nazwy odczynnościowe: pomocnik – pomocnica, działacz – działaczka, zabójca – zabójczyni, mówca – mówczyni, sprawca – sprawczyni, pijak – pijaczka; nazwy właściwościowe: biedak – biedaczka; gruźlik – gruźliczka, niewdzięcznik – niewdzięcznica, strojniś – strojnisia, żartowniś – żartownisia, grzesznik – grzesznica; nazwy ze sfery życia towarzyskiego: pan – pani, drużba – drużka, kum – kuma, kolega – koleżanka, przyjaciel – przyjaciółka, znajomy – znajoma itp., „a szczególnie dowodne dla faktu równoległości nazwy męskiej i żeńskiej są nazwy narodowe, plemienne, odmiejscowe” (Klemensiewicz 1957: 103), np. Polak – Polka, Niemiec – Niemka, Ślązak – Ślązaczka, lublinianin – lublinianka, warszawiak – warszawianka.
Źródła
- Brzozowska Dorota, „Kategoria rodzaju we współczesnym języku polskim”, „Język Polski” 2005 LXXXV, z. 1.
- Dalewska-Greń Hanna, „Selektywna kategoria rodzaju w polszczyźnie i serbsko-chorwackim. Analiza konfrontatywna”, seria „Prace Slawistyczne” 92, Warszawa 1991.
- Grzegorczykowa Renata, „Kategorie gramatyczne”, [w:] „Encyklopedia kultury polskiej XX, t. II, Współczesny Język Polski” pod red. Jerzego Barmińskiego, Wiedza o kulturze, Wrocław 1993.
- Handke Kwiryna, „Język a determinanty płci”, [w:] „Język a kultura, tom 9, Płeć w języku i kulturze”, pod red. Janusza Anusiewicza, Kwiryny Handke, Wiedza o kulturze, Wrocław 1994.
- Klemensiewicz Zenon, „Tytuły i nazwy zawodowe kobiet w świetle teorii i praktyki”, „Język Polski” 1957 XXXVII z. 2.
- Kucała Marian, „Rodzaj gramatyczny w historii polszczyzny”, Ossolineum, Wrocław 1978.
- Kucała Marian, „Zmiany semantycznych podstaw rodzaju gramatycznego w języku polskim”, „Z polskich studiów slawistycznych” 1978 seria 5.
- Laskowski Roman, „Kategorie morfologiczne języka polskiego”, [w:] „Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia”, pod red. Renaty Grzegorczykowej, Romana Laskowskiego, Henryka Wróbla, wyd. 2, zmienione, PWN, Warszawa 1998.
- Mączyński Jan, „Opozycje semantyczne rzeczowników oznaczających osoby we współczesnym języku polskim”, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica” 1981 2.
- Nagórko Alicja, „Zarys gramatyki polskiej”, PWN, Warszawa 1996.
- Saloni Zygmunt, „Kategoria rodzaju we współczesnym języku polskim”, [w:] „Kategorie gramatyczne grup imiennych w języku polskim. Materiały konferencji w Zawoi,13-15 XII 1974”, Ossolineum-PAN, Wrocław 1976.
- Rotshtein Robert A., „Uwagi o rodzaju gramatycznym i cechach semantycznych wyrazów”,„Język Polski” 1976 LVI.
- Rothstein Robert A., “Gender and Reference in Polish and Russian”. [w:] “Morphosyntax in Slavic”, Slavica Publishers, Columbus (Ohio) 1980.
Artykuły powiązane
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Płeć w ofertach pracy
