Etymologia wyrazu źrenica jest dyskusyjna (zob. Snoj 1997: 747). Dwaj polscy etymolodzy (Brückner i Boryś), których słowniki zostały doprowadzone do końca alfabetu i w których uwzględniono ten wyraz, zgadzają się ze sobą, iż pierwotnie była to psł. *zěnica, która nie ma nic wspólnego z psł. czasownikiem *zьrěti. Wyraz *zěnica był kontynuowany w takiej postaci w języku staro-cerkiewno-słowiańskim i w językach ruskich (być może pod wpływem scs-u), nie został natomiast zarejestrowany w polskich zabytkach (por. Brückner 1970: 656). Wskutek ludowej etymologii doszło w polszczyźnie do reinterpretacji (por. Pastuchowa 2009) wyrazu *zěnica, a ponieważ kojarzono go z patrzeniem, związano go z czasownikiem źrzeć/ źreć przez wstawienie –r– (*zěnica > zrenica > źrzenica) (Słownik etymologiczny języka polskiego Borysia, dalej SEJPBo: 749).
Zdaniem W. Borysia na pierwotną postać *zěnica wskazują te języki słowiańskie, w których nie występuje –r– w omawianym wyrazie (czeski, rosyjski, scs.). Uważa on, że psł. *zěnica była derywatem deminutywnym od niepoświadczonego psł. *zěna‘ts.’, będącego wyrazem pochodnym od psł. czasownika *zьjati, zěją ‘otwierać się, rozwierać się, stać otworem’ (por. ziać) utworzonym za pomocą formantu słowotwórczego –na (SEJPBo 749). Boryś przywołał treści gwarowe czasownika ziajać (‘wpatrywać się, gapić się’ SEJPBo 739; por. ziajać, ziajak‘człowiek wpatrujący się w coś ciekawie’ SGP XI 379) i ros. zinut’ (m.in.‘popatrzeć ze zdziwieniem; popatrzeć tępo’ SEJPBo 741), które odnoszą się do wyglądu człowieka patrzącego w określony sposób (szeroko otwartymi oczami, co często łączy się z otwarciem ust) i uzasadniają takie przesunięcia semantyczne. Za taką etymologią opowiedzieli się również bułgarscy etymolodzy (por. Георгиев I 635).
Podstawowe znaczenie psł. czasownika *zьjati, zějǫ odnosiło się do czynności otwierania ust, co potwierdzają inne języki indoeuropejskie: lit. žiótis, žiójuos, žiójaus‘otwierać usta, rozdziawiać się’, lit. žiótys pl.‘paszcza, pysk; ujście rzeki; czeluść, otwór (pieca, komina)’, žiovà‘nozdrze, pysk’,‘ziewanie’, obok którego žióva‘gapa’ (Słownik etymologiczny języka litewskiego, dalej SEJL: 787); łac. hīscō, -ere‘otwierać się, otworzyć usta’. Wyrazy te wywodzi się z pie. rdzenia *ĝheh1i̯– o treści‘den Mund aufsperren, gähnen’ (LIV 173-174),‘ziewać, otwierać (usta)’ (SEJPBo 739; por. Vasmer II 94, 98). Przy takiej etymologii źrenica byłaby‘( czarnym) otworem w oku’ (por. „dziurka w oku, którą widzimy” L: Włod.) widocznym zwłaszcza w chwilach doświadczania silnych emocji, takich jak np. strach (por. cytat „Patrzyła w lustro rozszerzonymi ze strachu źrenicami” Inny słownik języka polskiego, dalej ISJP).
Autorzy słowników etymologicznych dla języka czeskiego, V. Machek, F. Kopečný i J. Holub, wiążą natomiast polską formę źrenica z psł. czasownikiem *zьrěti. Ci ostatni przywołali na poparcie tego odpowiednie wyrazy zawierające głoskę –r– z języka ukraińskiego i słowackiego (w których jednak może to być polonizm) (por. Holub 1952: 438; Machek 1968: 718). Można się zastanawiać, czy na staropolszczyznę nie oddziałał wzór staroczeski z wariantami zřítedlnicě, zřetedlnicě i zornice).
Trzeba zwrócić uwagę na różne zapisy słowa źrenica w zabytkach, gdyż świadczą one o widocznych w nagłosie różnicach gwarowych w wymowie tego wyrazu (stp. źrzenica, źrenica). Niektóre zgadzają się z realizacjami czasownika źrzeć. Pierwsze poświadczenia pochodzą z psałterzy, w których źrenica (bądź źrenica oka) była odpowiednikiem łac. pupilla, pupilla oculi (por. SStp: Fl 16, 19 i in.) i oznaczała‘okrągłą czarną plamkę w oku otoczoną tęczówką’. Na 12 notacji w dobie staropolskiej tylko trzy nie są zanurzone w kontekst łaciński, wszystkie one pochodzą z Rozmyślania przemyskiego, np.: „Zrenycza myala czarna, alye przesvyatla, bo nyyednego zakalv w yey zrzyenyczy nye było” (SStp: Rozm 21), w którym autor powiązał z czystością źrenic czystość duszy. Wierzono, że przez oczy, a w szczególności przez źrenice, można ujrzeć duszę człowieka.
Charakterystykę doby średniopolskiej ograniczę do materiałów z kartoteki Słownika języka polskiego XVII i 1 połowy XVIII wieku (dalej SXVII-XVIII): według indeksu wyraz źrenica poświadczono 119 razy (w zeskanowanej części fiszek odnalazłam ich 108), a przymiotnik źreniczny cztery razy. Źrenica najczęściej była używana jako wyraz bliskoznaczny oka. Mówiono np. o ocieraniu łez ze źrenic czy o łzach lecących ze źrenic, rzadziej przykłady odnoszą się rzeczywiście do źrenicy oka – jest tak zazwyczaj przy chorobach. Tak opisywali źrzenicę ówcześni: na początku XVII wieku – „Zrʒęnicá/ Zrʒęnicé okrąʒ˙ék abo kółécʒko około ʒrʒęnicé v cʒłowiéká/ i v ʒwierʒąt. V. Ocʒu cʒarnych” (SXVII-XVIII: Kn II) i sto lat później – „Błonka oka iagodowa, ktorey przednia część dziurawa formuje weʃpoł z likworem kryʃztałowym źrenicę, ktorey okrążenie rożnych kolorow zowie ʃię tęczá oká. marg. Pupilla. Iris” (SXVII-XVIII: KirchFac 83).
W 13 cytatach z K SXVII-XVIII pojawił się związek źrenica oka lub źrenica w oku, zwykle było to użycie metaforyczne, które odnosiło się do wolności (4 notacje, np. „A to poʃpolite ruʃzenie (…) zgromádza ʃię, żeby pieʃzony kleynot, iedyną oka twego zrzenicę, miłą wolność…” SXVII-XVIII: DanOstSwadaV 3), honoru (np. „Człek śię ʃtara i krwawo pracuie na dobre imię (…) aż tu tak delikatnie tyle lat iak zrzenica w oku pielęgnowany honor…” SXVII-XVIII: KonSRoz 74), duchownych będących źrenicą oka Boga (2), Syna Bożego, a także Kamieńca Podolskiego i Litwy.
W słowniku Lindego (dalej L) omawianemu wyrazowi przypisano dwa znaczenia:‘źrenica’ i – wskutek metonimii –‘oko, oczy, wzrok’, co zgadza się ze stanem średniopolskim. Redaktorzy SWil pierwsze z wyróżnionych znaczeń, mające cechy definicji encyklopedycznej, oznaczyli kwalifikatorem anantomiczny:‘środkowy okrągły otwór w błonie tęczowéj oka znajdujący się ciemniejszą barwą od niéj odznaczony, inaczej panienka, lalka, pupilla, dla tego, że na tle czarném nasz obraz się odbija’ (np. „Czarna jego źrenica dziwne sieje połyski”). Drugie znaczenie‘oko, oczy, wzrok’ opatrzyli kwalifikacją przenośnie („I cztery źrenice Błyszczały przeciw sobie, jak roratnie świéce”), a trzecie –‘rzecz, którą cenimy, jak oko’– figuralnie.
Podstawowe znaczenie zdefiniowano w SW lakonicznie: anatom.‘otwór w oku, otoczony tęczówką’, przen.‘oko, oczy, wzrok, spojrzenie’, uwagę zwraca natomiast druga z treści, opatrzona kwalifikatorem patologicznie. Autorzy, mając na względzie ten sam desygnat, wyróżnili połączenia z omawianym wyrazem charakterystyczne dla kształtującej się wiedzy o oku, jego budowie i chorobach, m.in. takie, jak: rozszerzenie, zwężenie, ścieśnienie źrenicy, zrośnięcie źrenicy, nieruchomość źrenicy, nierówność źrenic.
W Słowniku języka polskiego W. Doroszewskiego (dalej SJPDor) użycie wyrazu źrenica rozumianego jako‘oko, oczy, wzrok; tęczówka oka’ uznano za potoczne lub poetyckie. W ciągu około pięćdziesięciu lat doszło do wyraźnego doprecyzowania znaczenia tego leksemu (‘okrągły otwór w tęczówce oka, którego funkcja polega na regulowaniu dopływu promieni świetlnych do zakończeń nerwów optycznych’), który jest traktowany dwojako: bądź jako wyraz specjalistyczny, związany z okulistyką, co wynikało już z definicji w Słowniku warszawskim (SW), bądź też neutralny, gdyż każdy może spojrzeć innym lub sobie prosto w oczy (jeśli nie ma nic do ukrycia). Świadczą o tym przykładowe cytaty przywołane w SJPDor: „Źrenica, jeżeli jej nic nie przysłania i jeżeli soczewka i ciałko szkliste są przezroczyste, jest w zwykłych warunkach czarna” (SJPDor: Abram. Okul. 416) i „Z wzrokiem wytężonym i nad miarę rozszerzonymi źrenicami stał przez czas długi bez ruchu” (SJPDor: Gomul. Mieszczka 145). Rozumienie tego wyrazu nie uległo zmianie do czasów współczesnych, o czym świadczą omówienia z ISJP: „mały czarny otwór w tęczówce oka, przez który wpada światło”, za słowo książkowe uznano go w znaczeniu‘oczy’ (np. „Z radością błysnęła źrenicami”).
Artykuły powiązane
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia czasownika źrzeć
