Czasowniki mówienia (verba dicendi) to podgrupa czasowników brzmienia. To czasowniki, które referują używanie głosu (wydobywanie dźwięku mowy) w celu przekazania komunikatu językowego. W literaturze przedmiotu najczęściej analizowane one są jednak niezależnie od czasowników brzmienia i rozumiane jako czasowniki, do których można dołączyć okolicznikową frazę „jakim głosem” (Kozarzewska 1990, Greń 1994), por. mówił podniesionym głosem, pytał podniesionym głosem, podpowiadał podniesionym głosem, ale: *pisał jakimś głosem). Test ten nie działa także w przypadku wyrazów, które w swojej strukturze już zawierają informację o cesze głosu (np. seplenić, jąkać się). Drugim sposobem rozpoznawania czasowników mówienia jest dołączenie wykładnika tematu wewnętrznego o (mówił o czymś, pytał o coś, ale: *podpowiadał o czymś, pisał o czymś).
Biorąc pod uwagę powyższe fakty, trudno zakreślić ostro pole czasowników mówienia. Aby oddać semantyczną bliskość mówić i pisać (posługiwanie się językiem), mówi się o czasownikach informowania (Bojar 1978), aby zaakcentować to, że czasowniki mówienia referują powstawanie dźwiękowych realizacji aktów mowy, które są odbierane słuchem, włącza się je do czasowników brzmienia (Żurowski 2007) i wreszcie aby oddać semantyczną odrębność czasowników referujących fizyczne cechy mowy, wyodrębnia się podgrupę czasowników artykulacji (Kozarzewska 1990). Z kolei cecha niedopuszczania tematu wewnętrznego (jak w przypadku podpowiadać) nie jest dystynktywna, po prostu uznaje się, że niektóre czasowniki mówienia mają nietypowe w obrębie całej grupy cechy składniowo-semantyczne.
Pod względem semantycznym, podstawowe czasowniki mówienia powiedzieć / mówić są fundamentem całego systemu języka i stanowią (w postaci dokonanej powiedzieć) element prosty semantycznie (niedefiniowalny). Użycia czasowników mówienia są dwojakiego typu (Bogusławski 2004). Pierwsze to tzw. mówienie że, drugie to tzw. mówienie cytacyjne. W mówieniu cytacyjnym (mowa niezależna, oratio recta) jedyny sens, jaki jest przekazywany, to to, że ktoś wypowiedział jakąś sekwencję dźwięków mowy. Dopiero w mówieniu że referuje się dodatkowo jakieś operacje na wiedzy zawartej w treści komunikatu. Transformacja z mowy niezależnej na zależną nie jest całkowicie dowolna. Widać to dobrze w zdaniach zawierających cytaty niepolskie i ich próbach transformacji. Por.
Janek powiedział: „Paul is dead”.
*Janek powiedział, że Paul is dead.
Janek powiedział, że Paweł nie żyje.
O ile pierwsze zdanie jest poprawnym zdaniem języka polskiego (choć z obcym elementem), to już jego zamiana na zdanie że jest możliwa dopiero wtedy, gdy tekst obcy zostanie przetłumaczony (czyli zostanie wykonana operacja mentalna na jego treści).
Źródła
- Bogusławski Andrzej, Do teorii czasownika powiedzieć, „Polonica” 2004, t. 24.
- Bojar „Polskie czasowniki procesów informacyjnych. (Elementy metainformacji w tekstach języka polskiego)”, [w:] „Studia językoznawcze. Streszczenia prac doktorskich, t. III: Semantyka i składnia”, pod red. Janusza Siatkowskiego, Ossolineum, Wrocław 1978.
- Greń Zbigniew, „Semantyka i składnia czasowników oznaczających akty mowy w języku polskim i czeskim”, SOW, Warszawa 1994.
- Kozarzewska Emilia, „Czasowniki mówienia we współczesnym języku polskim. Studium semantyczno-składniowe”, UW, Warszawa 1990.
- Żurowski Sebastian, „O czasownikach brzmieć i dźwięczeć”, [w:] „Z zagadnień leksykologii i leksykografii języków słowiańskich”, pod red. Joanny Kamper-Warejko i Iwony Kaproń-Charzyńskiej, UMK, Toruń 2007.
