Dźwięk funkcjonuje w literaturze jako właściwość języka oraz jako składnik świata przedstawionego. Doświadczenie audialne związane jest więc z możliwością rzeczywistej percepcji słuchowej opartej na głośnej lekturze oraz z wytwarzaniem w wyobraźni czytelnika „obrazów” akustycznych. Obydwie formy obcowania ze światem dźwięków poprzez literaturę mogą występować jednocześnie, nie wykluczają się bowiem wzajemnie.
Tradycyjnie akustyczność dzieła literackiego rozumiana jest przede wszystkim jako warstwa brzmieniowa tekstu związana bezpośrednio z wykorzystaniem audialnych właściwości języka. W celu jej ukształtowania wykorzystywane są konkretne zabiegi, m.in.: onomatopeja (dźwiękonaśladownictwo), stylizacja brzmieniowa, paronomazja, aliteracja, echolalia, glosolalia. W opisach organizacji tkanki dźwiękowej tekstów używane są także ogólne pojęcia takie jak: instrumentacja dźwiękowa, fonostylistyka, eufonia. Tak rozumiane literackie reprezentacje dźwięku można by nazwać bezpośrednimi bądź właściwymi, ponieważ odwołują się do realnego doświadczenia percepcyjnego czytelnika – nawet w sytuacji cichej lektury (Okopień-Sławińska 1965: 179). Tego typu doświadczenie audialnego potencjału słowa pisanego od zawsze stanowiło przedmiot zainteresowania tak twórców, jak i badaczy literatury. Dźwiękowości literatury dopatrywano się tak w melodyce całych zdań, jak i brzmieniu pojedynczych słów, czy nawet głosek. We wszystkich niemal brzmieniowych koncepcjach literatury zauważalne jest mimo wszystko, mniej lub bardziej wyakcentowane, przekonanie, że słowo samo w sobie jest tworem dźwiękowym, ale dla najpełniejszej realizacji swojego potencjału brzmieniowego potrzebuje innych elementów: 1. innych słów (połączonych w zdania bądź luźno obok siebie współistniejących); 2. kontekstu znaczeniowego; 3. poety-słuchowca, czytelnika-słuchowca.
Zjawiska audialne są również nieodłącznym elementem rzeczywistości przedstawianej w literaturze. Jeśli posłużyć się terminologią wprowadzoną na grunt badań literaturoznawczych przez Romana Ingardena, chodzić tu będzie nie o akustyczność w warstwie językowo-brzmieniowej, ale w warstwie przedmiotów przedstawionych i – przede wszystkim – wyglądów. Zastosowanie znajdzie tu jednak szerokie znaczenie wyglądów, które „są nie tylko wzrokowe, lecz i słuchowe, dotykowe itd.” (Ingarden 1987: 12). Tak rozumiane literackie reprezentacje dźwięku odnoszą się nie tyle do słuchu czytelnika, ile do jego wyobraźni i pamięci słuchowej. Wytworzone w wyniku lektury „obrazy” słuchowe zawierać będą te wszystkie dźwięki, które wybrzmiały w obrębie świata przedstawionego i które stały się przedmiotem percepcji któregokolwiek z bohaterów bądź narratora. Jest jednak jeszcze jeden warunek odtworzenia w wyobraźni odbiorcy dzieła literackiego reprezentowanych za pomocą środków poetyckich doświadczeń audialnych. Czytelnik musi znać już wcześniej dźwięki wypełniające opisywaną rzeczywistość, by móc przywołać je z pamięci w trakcie lektury.
Realizowane w ten sposób literackie reprezentacje dźwięku pełnią innego rodzaju funkcje niż organizacja tkanki brzmieniowej tekstu. Oprócz współtworzenia świata przedstawionego, dźwięki będące jego składnikiem służą między innymi: charakterystyce zdarzeń, przestrzeni, bohaterów, zjawisk; reprezentacji rozmaitych stanów wewnętrznych (mogą wręcz stanowić ekwiwalent analizy psychologicznej bohaterów); współtworzeniu nastroju; wyrażaniu ekspresji i in. Ogół dźwięków reprezentowanych w obrębie danego dzieła literackiego tworzy tzw. pejzaż dźwiękowy bądź fonosferę, na które składają się najczęściej dźwięki natury, kultury, cywilizacji oraz ludzki głos. Problematyka literackich reprezentacji dźwięku wiąże się ściśle również z zagadnieniem fokalizacji słuchowej pozwalającym określić relację podmiotu percepcji do podmiotu wypowiedzi.
Dźwięki, zjawiska audialne, doświadczenia słuchowe towarzyszą literaturze od chwili jej powstania. Próby oddania w słowie wrażeń audialnych pojawiają się zarówno w literaturze oralnej, jak i tej przeznaczonej do cichego czytania. W wyniku zainteresowania samych twórców oraz krytyki literackiej kwestią audialnego potencjału literatury, zagadnienia te nabrały szczególnego znaczenia w literaturze modernizmu. Wiąże się to między innymi z kryzysem wzrokocentryzmu oraz słuchowo-muzycznymi orientacjami między innymi w filozofii czy sztuce.
Źródła
- Ingarden Roman, „Z teorii dzieła literackiego”, [w:] „Problemy teorii literatury”, seria I, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,Wrocław 1987.
- Jay Martin,„Kryzys tradycyjnej władzy wzroku. Od impresjonistów do Bergsona”, przeł. J. Przeźmiński, [w:] „Odkrywanie modernizmu. Przekłady i komentarze”, pod red. Ryszarda Nycza, wyd. II, Universitas, Kraków 2004.
- Kierzek Paulina, „Akustyczno-muzyczny model percepcji w powieści o muzyku (rekonesans)”, [w:] „Z problemów prozy – powieść o artyście”, pod red. Wojciecha Gutowskiego i Ewy Owczarz, Wydawnictwo „Adam Marszałek”, Toruń 2006.
- Kierzek Paulina, „Muzyka w twórczości Wacława Berenta”, „Pamiętnik Literacki” 2006, z. 1.
- Okopień-Sławińska Aleksandra, „Pomysły do teorii wiersza współczesnego (Na przykładzie poezji Przybosia)”, [w:] „Styl i kompozycja. Konferencje teoretycznoliterackie w Toruniu i Ustroniu”, red. Jan Trzynadlowski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1965.
- Pszczołowska Lucylla, „Instrumentacja dźwiękowa”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1977.
- Rembowska-Płuciennik Magdalena, „W cudzej skórze. Fokalizacja zmysłowa a literackie reprezentacje doświadczeń sensualnych”, [w:] „Literackie reprezentacje doświadczenia”, pod red. Włodzimierza Boleckiego i Ewy Nawrockiej, Wydawnictwo IBL, Warszawa 2007.
- Śniecikowska Beata, „»Nuż w uhu«? Koncepcje dźwięku w poezji polskiego futuryzmu”, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2008.
- Termińska Kamilla, „Sensualizm w prozie Jarosława Iwaszkiewicza”, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice (1988).
Artykuły powiązane
- Maryl, Maciej – Literatura radiowa jako gatunek oralny
- Kierzek-Trzeciak, Paulina – Ciompa – percepcja głosu
- Kierzek-Trzeciak, Paulina – Ciompa – pejzaż dźwiękowy
- Kierzek-Trzeciak, Paulina – Słuch wewnętrzny w prozie modernistycznej
