Mitologiczne wizualizacje czasu

Określanie pór dnia oraz warunków atmosferycznych związanych ze zmianą pór roku za pomocą mitologizmów jest ugruntowane tradycją literatury antycznej. Powtarzalność tych samych wizualizacji o proweniencji mitologicznej – bóstw i związanych z nimi sytuacji – pozwala mówić o stałym repertuarze topicznym, funkcjonującym w poezji staropolskiej na takich samych prawach, jak np. topika Apollińska.

Najpopularniejsze obrazy zbudowane są wokół postaci Jutrzenki, Febusa (Tytana), Faetonta, Hesperusa, Luny (Febe) i innych bóstw, które według dawnych wierzeń decydowały o rytmie dobowym i warunkach pogodowych. Ich podstawową funkcją jest oznaczanie czasu, pojawić się zatem mogą w utworach różnego typu i niezależnie od kontekstu. Klasycznym, występującym już w epice homeryckiej, przykładem topiki temporalnej jest umiejscawiany zazwyczaj w exordium¹Zimny bufet – Kilka różnych potraw przygotowanych do spożywania na zimno. Zimny bufet powinny stanowić pieczony drób i zimne mięsa, ryby w galarecie i majonezie, pasztety, sałatki, owoce oraz sery. Cenionym daniem wchodzącym w skład zimnego bufetu są musy mięsne, rybne, jarzynowe, dekoracyjne galaretki z mięsa, ryb, owoców morza i warzyw, faszerowane warzywa, np. pomidory, jajka faszerowane pastą rybną, kawiorem itp. topos budzącej dzień Jutrzenki:

W utworze Kochowskiego został także wykorzystany inny homerycki topos, którego ośrodkiem jest bóg Słońca – Tytan (właśc. Helios), powożący słonecznym rydwanem. W najprostszej wersji imię antycznego boga sprowadzone zostaje do funkcji metonimii ciała niebieskiego: „Przybył Tytan zza morza” (Twardowski 1965: 478). Związek temporalnych loci communes z topiką wstępu potwierdza przykład włączenia toposu budzącego się boga Słońca w formułę inicjalną hejnału:

Sygnał końca dnia i nadejścia pory spoczynku daje Hesperus:

Topos gwiazdy wieczornej wykorzystywany jest często w zamknięciu utworu, ale – podobnie jak inne mitologizmy oznaczające pory dnia, pojawić się może także w dowolnym miejscu tekstu.

Mitologiczna topika temporalna należy do najbardziej skonwencjonalizowanej – są to owe „obiegowe skamieliny” (Głowiński 1961: 74, cyt. za: Abramowska 1982: 5), których zrozumienie wymaga podstawowej orientacji w tradycji literackiej. Próbą odświeżenia zużytej frazeologii jest wykorzystanie niejednorodnego statusu ontologicznego postaci mitologicznych będących ośrodkiem toposów: bóstw, które z jednej strony podlegają w literaturze i ikonografii konsekwentnej personifikacji, z drugiej strony są – za sprawą astrologicznej interpretacji mitologii – identyfikowane z ciałami niebieskimi, mającymi realny wpływ na życie na ziemi, zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i globalnym. W rezultacie nazwy osobowe bóstw–planet są wieloznaczne, co ilustrują przykładowe fragmenty ukazujące subiektywny ruch słońca:

Wykorzystanie fabularnego wątku związanego z postaciami Faetona i Heliosa (powożenie rydwanem) nadaje dynamiki obrazowi budzącego się dnia. Sam atrybut (powóz) jest wymienny, przypisuje się go zarówno wspomnianym bogom, jak i Apollinowi oraz Jutrzence. Charakterystyczna dla tego typu wykorzystania mitologii jest także substytucja postaci: Faeton/Helios i Febus pojawiają się w tych samych rolach i epizodach. W utworach Wacława Potockiegoi Hieronima Morsztyna bóstwa mają cechy ludzkie, a jednocześnie są ciałem astralnym, o czym świadczą wyrażenia:‘Febus świecił’,‘Faeton piecze ziemię’. W wyizolowanych z kontekstu związkach wyrazowych imiona bogów są metonimią słońca, podobnie jak w cytowanym wyżej hejnale Wespazjana Kochowskiego, w którym nazwę mitologiczną można by bez straty dla semantyki utworu zamienić na rzeczownik pospolity (podobnie jak robi to Kochanowski przekładając w pieśni I 3 Horacjańskie fugat astra Phoebus na „dzień […] Gwiazdy rozpędzi”; (Kochanowski 1997: 13)). Astrologiczna interpretacja imion bóstw pozwala na wprowadzenie dodatkowych, poza wizualnymi, aspektów sensualnych: ziemia doświadcza obecności słońca poprzez doznanie ciepła.

Te same zasady wykorzystania topiki mitologicznej odnieść można do opisu pór roku, w których przywołuje się, poza dotąd wspominanymi, bóstwa agrarne oraz antropomorfizowane (choć nie zawsze) konstelacje gwiezdne:

Najchętniej opisywaną porą roku jest wiosna, która stanowi integralną część wizerunku pasterskiej Arkadii (wieczna wiosna panowała w świecie przedstawionym Wergiliuszowych Eklog, a także w złotym wieku) oraz oznacza najprzyjemniejszy czas w ziemiańskiej krainie szczęśliwości, doświadczającej jednak również mniej korzystnych warunków klimatycznych. Liczne rozkosze zmysłowe, które wiążą się z tym okresem (widok i zapachkwiatów, przyjemne ciepło, smaksezonowych potraw), w konfrontacji z sytuacją osobistą nie pozwalającą się nimi cieszyć, przedstawia Wacław Potocki Pieśń albo tren XXXVIII. Od wiosny. Rola topiki mitologicznej w opisie wiosny polega m. in. na eksponowaniu doznań dotykowych, których źródłem są przede wszystkim łagodne powiewy wiatrów:

Aspekty pogodowe pozostałych pór roku przedstawiane są na ogół poprzez opozycję do upragnionej wiosny. Podkreśla się zatem niedogodność zarówno chłodu w zimie, jak i upału w lecie, jak czynią to Wespazjan Kochowski i Kasper Miaskowski

Do najpopularniejszych toposów oddających nieprzyjazny klimat zimy należy, zarówno w poezji antycznej, jak i staropolskiej, obraz przynoszącego mroźne powietrze wiatru północnego:

Mitologizmy temporalne i „atmosferyczne” pojawiają się również w tekstach niejako programowo pozbawionych innych mitologizmów (np. Burda ruska Józefa Bartłomieja Zimorowica, utwory religijne Miaskowskiego), co świadczy o ich silnym zakorzenieniu w języku poetyckim i słabo odczuwalnym związku z antycznym (czyli obcym, pogańskim) pochodzeniem. Zróżnicowanie mitologicznej topiki temporalnej odbywa się najczęściej na płaszczyźnie stylistycznej, choć zdarzają się wyjątki, kiedy dochodzi do przełamania konwencji i aktualizacji znaczeń, jakie niosą ze sobą postacie bądź wydarzenia mitologiczne będące podstawą toposu. Najczęściej dzieje się tak poprzez pełne „uczłowieczenie” postaci, która stała się już tylko „znakiem” (wieczoru, poranka), jak np. w utworze Bartłomieja Zimorowica, w której rozpoczynający dzień Tytan dołącza się do żałoby po bracie poety (sielanka IX Żałoba) czy w konceptystycznym sonecie Do Zorze (Lutnia 173) Jana Andrzeja Morsztyna, w którym imię Jutrzenki niespodziewanie wywołuje rewokację mitu związanego z postacią boginki. W tych przypadkach oznaczanie pory dnia lub roku przestaje być prymarną funkcją użytych mitologizmów.

Artykuły powiązane

• Skwara, Marek – Wzrok w antropologii i epistemologii epok dawnych – tradycja grecka
• Walińska, Marzena – Sensualne aspekty tradycji mitologicznej

Bibliografia

• 1
  Zimny bufet – Kilka różnych potraw przygotowanych do spożywania na zimno. Zimny bufet powinny stanowić pieczony drób i zimne mięsa, ryby w galarecie i majonezie, pasztety, sałatki, owoce oraz sery. Cenionym daniem wchodzącym w skład zimnego bufetu są musy mięsne, rybne, jarzynowe, dekoracyjne galaretki z mięsa, ryb, owoców morza i warzyw, faszerowane warzywa, np. pomidory, jajka faszerowane pastą rybną, kawiorem itp.