Wizualne metafory w młodopolskiej krytyce literackiej

Dominacja metaforyki wizualnej w krytycznoliterackim dyskursie pozytywistów przejawiała się m.in. w częstym sięganiu po terminologię sztuk plastycznych, szczególnie malarstwa. Użycie czasownika „malować” w odniesieniu do twórczości literackiej było nieomal językową manierą wielu autorów. Mianem „malarskiej” określano też powieść realistyczną, mając na myśli „bogactwo przestrzeni przedstawionej w powieści, szerokie tło, wielość postaci” (Kłosińska 1988: 43). Z kolei przymiotnik „plastyczny”, zwłaszcza w odniesieniu do bohatera powieściowego, funkcjonował w języku krytyki pozytywistycznej jako kategoria estetyczna (Kłosińska 1988: 237). Piotr Chmielowski definiował ją w Stylistyce polskiej (1903) jako „zdolność tworzenia postaci z całą właściwą im, naturalną wyrazistością, tak żebyśmy czytając o nich, mieli je przed oczyma jakby żywe we wszystkich znamiennych szczegółach” (Chmielowski 1988: 236).

Kategoria „plastyczności” przeszła do młodopolskiego słownika krytycznego, np. Ignacy Matuszewski chwalił obecną w Lalce Prusa rozmaitość „żywych i plastycznych typów”. W ogóle „plastyczność” uznawana była za istotną wartość dzieła literackiego, nie tylko powieściowego. Wilhelm Feldman przy całej swej rezerwie do poezji Leśmiana docenił w Sadzie rozstajnym „obrazy o niepospolitej częstokroć barwności i rytmice” (Feldman 1930: 386). Matuszewski pisał zaś: „Artysta wtedy staje się prawdziwym twórcą, kiedy, czując głęboko i szczerze, wypowiada swoje uczucia z należytą plastyką i bezwzględną szczerością” (Matuszewski 1965e: 245). Także i to przekonanie było dziedzictwem pozytywizmu; np. dla Bolesława Prusa wielka poezja to ta „wypowiedziana w sposób jak najbardziej plastyczny”. Krytycy młodopolscy nie ograniczali się jednak do powielania ustalonych wcześniej wzorców pisania i w posługiwaniu się metaforyką plastyczno-malarską przejawiali sporą inwencję. Przykłady tej językowej wynalazczości spotkać można w twórczości Matuszewskiego. O autorze Próchna krytyk pisał, że „nie malując szczegółowo” świata przedstawionego, Berent „za pomocą kilku ostrych a pełnych wyrazu linii oddaje z niezwykłą siłą nastrój danego momentu, charakter fizyczny albo intelektualny danej figury itp.” (Matuszewski 1965b: 205). U Władysława Reymonta dostrzegł „dar modelowania postaci żywych, indywidualnych, wypukłych” (Matuszewski 1965d: 211). Technikę konstruowania postaci w Popiołach Żeromskiego scharakteryzował natomiast następująco: „Wszystkie figury wybitnych działaczów wojennych są nakreślone ręką pewną i śmiałą. […] Większość tych postaci traktował autor sylwetkowo, ale linie sylwetek posiadają tyle siły i wyrazu, że czytelnik sam z łatwością wykończy je sobie i uzupełni” (Matuszewski 1965a: 265). Z pewnością jednak ani dla Matuszewskiego, ani dla innych krytyków młodopolskich walory plastyczne nie stanowiły wartości najwyższej. Pisząc o Popiołach, krytyk zauważył, że powieściopisarz „nie chciał być malarzem […] epoki”:

Powieść Żeromskiego posiada zatem coś znacznie ważniejszego niż tylko „plastyczność” (którą krytyk uważał zresztą za reprezentację „zewnętrznej” strony rzeczywistości, przeciwstawionej stronie „wewnętrznej”, „duchowej”, związanej ze sferą uczuciową). Argumentację tę można było odwrócić, wskazując, że w dziele jest tylko „plastyczność”. Tak postąpił Stanisław Brzozowski, gdy napisał o pokoleniowej lekturze Henryka Sienkiewicza: „Czytaliśmy jego książki z zajęciem, z rozkoszą, zachwycaliśmy się przejrzystym układem, plastyką form, wytwornością rysunku i mistrzowskim rozkładem barw”, a następnie dodał, że „nigdy książki jego nie były dla nas powiernikami, książkami, które się […] nie tylko z zewnątrz podziwia, ale także przeżywa (Brzozowski 1990b: 23). W innym artykule krytyk wyraził swą dezaprobatę jeszcze mocniej: „Henryka Sienkiewicza ze światem łączy tylko oko” (Brzozowski 1990a: 37). A w innym miejscu:

Walorem dzieła literackiego mógł być też brak plastyczności rozumianej jako nasycenie szczegółem, wyrazistość przedstawionych przedmiotów. Pozytywistyczni krytycy określali to mianem „szkicowości” – i było to określenie zabarwione negatywnie (Kłosińska 1988: 46). Tymczasem krytycy młodopolscy wskazywali na zalety takiego rozwiązania, przede wszystkim ze względu na możliwość sugerowania pewnej „głębi” („metafizycznej” czy „duchowej”). Zenon Przesmycki dostrzegł taki sposób budowania „sugestii” w sztukach Maeterlincka. Zauważył mianowicie, że belgijski pisarz celowo umieszczał swoje dramaty „w nie znającej czasu i miejsca sferze bajecznej, legendowej”:

Opisana (i zalecana) przez Przesmyckiego specyficzna estetyka rozmycia obrazu, unikania „zmysłowego szczegółu”, została przez późniejsze epoki utożsamiona ze stylem młodopolskiej poezji. „Abstrakcyjność”, „brak konkretu” to cechy przypisywane „młodopolszczyźnie” przez krytyków międzywojennych, a nawet późniejszych, jak Adam Ważyk czy Jerzy Kwiatkowski.

Źródła

Opracowania

• Głowiński Michał; „Język krytyczny Ignacego Matuszewskiego. (Uwagi w związku z publikacją wyboru »Pism«”; [w:] tegoż, „Dzieło wobec odbiorcy. Szkice z komunikacji literackiej”, Universitas, Kraków 1998.
• Kłosińska Krystyna; „Powieści o „wieku nerwowym”; Katowice 1988.
• Markiewicz Henryk; „Problemy teoretyczne powieści w krytyce młodopolskiej i międzywojennej”; [w:] tegoż, „Świadomość literatury. Rozprawy i szkice”, PIW, Warszawa 1985.
• Podraza-Kwiatkowska Maria; „Literatura Młodej Polski”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
• Podraza-Kwiatkowska Maria; „Symbolizm i symbolika w poezji Młodej Polski. Teoria i praktyka”; Wydawnictwo Literackie,Kraków 1975.

Teksty źródłowe

• Brzozowski Stanisław; „Henryk Sienkiewicz i jego stanowisko w literaturze współczesnej” (1903); [w]: tegoż, „Eseje i studia o literaturze”, wybór, wstęp i opracowanie Henryk Markiewicz, Ossolineum, Wrocław 1990a, t. I, cytaty na stronach: 27, 37.
• Brzozowski Stanisław; „I smutek tego wszystkiego…” (1903); [w:] tegoż, „Eseje i studia o literaturze”, wybór, wstęp i opracowanie Henryk Markiewicz, Ossolineum, Wrocław 1990b, t. I, cytat na stronie 23.
• Brzozowski Stanisław; „O Stefanie Żeromskim”; Warszawa 1905, cytat na stronie 94.
• Chmielowski Piotr; „Stylistyka polska wraz z nauką kompozycji pisarskiej” (1903); cyt. za: Krystyna Kłosińska, „Powieści o „wieku nerwowym”, Katowice 1988, s. 236.
• Feldman Wilhelm; „Współczesna literatura polska”; okresem 1919-1930 poprzedził Stefan Kołaczkowski, Kraków 1930, cytat na stronie 386.
• Matuszewski Ignacy; „»Popioły«” (1904); [w:] tegoż, „O twórczości i twórcach”, oprac. Samuel Sandler, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965a, cytaty na stronach: 254, 265.
• Matuszewski Ignacy; „»Próchno«” (1903); [w:] tegoż, „O twórczości i twórcach”, oprac. Samuel Sandler, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965b, cytat na stronie 205.
• Matuszewski Ignacy; „Cele sztuki. Studium estetyczne” (1904); [w:] tegoż, „O sztuce i krytyce”, wyboru dokonał, wstępem opatrzył i oprac. Samuel Sandler, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965c, cytat na stronie 143.
• Matuszewski Ignacy; „Ewolucja talentu. I” (1897); [w:] tegoż, „O twórczości i twórcach”, oprac. Samuel Sandler, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965d, cytat na stronie 211.
• Matuszewski Ignacy; „Stefan Żeromski. »Ludzie bezdomni«” (1900); [w:] tegoż, „O twórczości i twórcach”, oprac. Samuel Sandler, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965e, cytat na stronie 245.
• Przesmycki Zenon; „Maurycy Maeterlinck. Stanowisko jego w literaturze belgijskiej i powszechnej”; [w:] „Programy i dyskusje literackie okresu Młodej Polski”, oprac. Maria Podraza-Kwiatkowska, Ossolineum, Wrocław 2000, cytat na stronie 462.

Artykuły powiązane

• Gorczyńska, Małgorzata – Somatyczne etykiety wartościujące
• Gorczyńska, Małgorzata – Audialne metafory w młodopolskiej krytyce literackiej
• Gorczyńska, Małgorzata – Somatyczne metafory empatii
• Gorczyńska, Małgorzata – Somatyczne metafory ekspresji
• Gorczyńska, Małgorzata – Kategorie sensualne i somatyczne w młodopolskiej krytyce literackiej
• Niebelska-Rajca, Barbara – Enargeia
• Kędziora, Alicja – Foniczność krytyki teatralnej – 2. poł. XIX w.
• Kędziora, Alicja – Krytyka teatralna – 2. połowa XIX wieku