Obok wykładników leksykalnych, słowotwórczych, fleksyjnych, kontekstowych i konsytuacyjnych płeć może mieć też eksponenty składniowe. Przyjmuję, że wykładnikami składniowymi płci są zróżnicowane rodzajowo końcówki fleksyjne wyrazów składniowo podrzędnych wobec nazwy osoby, skorelowane z jej płcią. Np.
[1] Furman poinformowała jedynie, że NFZ poda tę informację „jak najszybciej się da”. GW 143/2003, s. 4
[2] Rzecznik przyznała, że za opóźnienia nie będą grozić sankcje, ale „będą krzywdą dla pacjenta, który jest pozbawiony aktualnej informacji”. GW 143/ 2003, s. 4
[3] Była senator ogłosi oficjalnie start swej kampanii w przyszłym tygodniu. GW 39/2003, s. 2
[4] Chirurg, który operował mi wyrostek, powiedział: „Dziecko, ty lepiej idź do zakonu niż na chirurgię”. WO14/2003, s. 2
W przykładach [1] i [2] wykładnikiem płci żeńskiej jest żeńska forma orzeczenia, w [3] żeńska forma przydawki. Podobnie wykładnikiem płci męskiej są męskie formy orzeczeń oraz męska forma zaimka anaforycznego (zob. [4]).
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, że forma orzeczenia zawsze koreluje z płcią osoby. Natomiast forma przydawki łączącej się z rzeczownikiem męskim użytym do oznaczenia kobiety jest uzgadniana na zasadzie realnej (jest zgodna z płcią osoby, czyli żeńska, jak w [5]) lub formalnej (jest zgodna z formą określanego rzeczownika, czyli męska, jak w [6]). Np.
[5] Zaprzyjaźniona astrolog postawiła Lenie horoskop. WO 26/2002, s. 12
[6] Do jej drzwi zapukali dziennikarze. Cieszyli się: jest ładna, świetnie wygląda w obiektywie. Jednak Beverly nie chciała rozmawiać – reporterów interesowało tylko to, że na sołtysa ludzie wybrali Amerykankę. A trzeba głośno mówić o tym, czemu nowy sołtys ma zaradzić – wokół Kłopotnicy znikają góry, a w nocy coś szarpie za łóżka, w których śpią ludzie. WO 9/2003, s. 3.
Wybór typu uzgodnienia zależy między innymi od tego, czy przydawka atrybutywnie charakteryzuje oznaczoną osobę czy też dookreśla zajmowane przez nią stanowisko. [Zob. R. Rothstein 1980] W pierwszym przypadku forma przydawki przyjmuje formę żeńską skorelowaną z płcią osoby, do której bezpośrednio się odnosi (jak w [5]), w drugim zaś może przyjmować formę męską skorelowaną z rodzajem określanego rzeczownika, jak w [6] oraz w poniższych [7] i [8], lub żeńską skorelowaną z płcią, jak w [9] i [10].
[7] Wojewoda podlaski Krystyna Łukaszuk odwołała Ireneusza Mieczkowskiego ze stanowiska Wojewódzkiego Lekarza Weterynarii […]. P 10/2001, s. 92
[8] Szwedka Mika Larsson, radca kulturalny ambasady Szwecji: […] TS 6/2003, s. 76
[9] Zauważyła ją Franciszka Cegielska, ówczesna prezydent Gdyni. WO 45/2001, s. 14
[10] Była senator ogłosi oficjalnie start swej kampanii w przyszłym tygodniu. GW 39/2003, s. 2
Porównanie przykładów [7] i [8] z przykładami [9] i [10] pokazuje wyraźnie, że połączenia ze zgodą ad sensum są tworzone doraźnie (przydawka stoi w prepozycji), co może zwiększać „wrażliwość” nadawcy na płeć osoby, o której orzeka. Natomiast połączenia ze zgodą ad formam są utrwalonymi w języku dwuczłonowymi oficjalnymi nazwami stanowisk – przydawka stojąca w postpozycji modyfikuje referencję określanego rzeczownika poprzez ograniczenie zakresu odniesienia (wojewoda podlaski to podkategoria kategorii wojewoda opozycyjna wobec innych wyznaczonych również przez specyfikująca przydawkę, jak wojewoda lubelski, podkarpacki itp., podobnie radca kulturalny to specyficzna podkategoria radcy opozycyjna wobec np. radcy prawnego), nie nazywa cechy oznaczanej osoby i dlatego nie koreluje z jej płcią. Nie jest to jednak w języku polskim regułą. Także w niektórych sfrazeologizowanych połączeniach rzeczownika i przymiotnikiem, przymiotnik może mieć mocję – dostosowywać swój rodzaj do płci osoby, o której się orzeka. Np.
[11] Dziś przed komisją zeznania złoży główna legislator Rządowego Centrum Legislacji Martyna Jońska. GW 167/2003, s. 3
[12] Ruth-Gaby Vermont-Mangold, pomysłodawczyni projektu „1000 kobiet do pokojowej Nagrody Nobla 2005”, szwajcarska parlamentarzystka i antropolog kulturowa, opowiada o pomyśle. WO 26/2005, s. 34
[13] Katarzyna Przybyszewska, dotąd redaktor naczelna „Pani”, została naczelną „Gali”. P 42/2003, s. 14
[14] […] – powiedziała „Gazecie” Swietłana Kalinkina, redaktor naczelny niezależnej „Biełoruskoj Diełowoj Gaziety”. GW 39/2003, s. 4
Obserwacja zgromadzonego materiału skłania także do wniosku, że wybór formy przydawki zależy od funkcji składniowej połączenia rzeczownika z przymiotnikiem
Przeciwstawiają się sobie użycia predykatywne i referencjalne takich połączeń. Dla pierwszych charakterystyczne jest uzgodnienie czysto formalne, dla drugich uzgodnienie korespondujące z płcią osoby. Por.
[15] Agnieszka Magdziak-Miszewska, polski konsul w Nowym Jorku. P 20/2003, s. 12
[16] Wyjaśnieniem zagadki zajmie się szwedzka patolog dr Marie Allen, która ma już na swoim koncie kilka osiągnięć z zakresu archeologii genetycznej. P 20/2003, s. 57
Formy wyrazów podrzędnych są eksponentami płci także w przypadku tzw. rzeczowników bezrodzajowych typu kaleka, sierota albo ekspresywnie nacechowanych typu ciamajda, pokraka, niedojda. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, że rzeczowniki te jako nazwy żeńskiego desygnatu mogą przyjmować tylko żeńskie formy określeń, np. Ta ciamajda znowu spóźniła się na zajęcia. Natomiast jako nazwy męskiego desygnatu mogą przyjmować określenia obu rodzajów: męskiego, np. Ten niedojda znowu niczego nie załatwił, oraz żeńskiego, np. Ta niedojda znowu niczego nie załatwiła, przy czym użycie żeńskich form określeń zwiększa efekt pejoratywizacji.
Źródła
- Buttler Danuta, Kurkowska Halina, Satkiewicz Halina, „Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności gramatycznej”, wyd. 2, PWN, Warszawa 1973.
- Dalewska-Greń Hanna, „Nazwy osobowe rodzaju męskiego – problemy łączliwości i referencji”, „Poradnik Językowy” 1989 z. 4.
- Nowosad-Bakalarczyk Marta, „Płeć a rodzaj gramatyczny we współczesnej polszczyźnie”, Wyd. UMCS, Lublin 2009.
- Rothstein Robert A. „Gender and Reference in Polish and Russian”, [w:] “Morphosyntax in Slavic”, Slavica Publishers, Columbus (Ohio) 1980.
Artykuły powiązane
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Asymetrie płciowo-rodzajowe – lingwistyka feministyczna
