Płeć w języku

Płeć to wedle definicji słownikowej‘ogół cech charakteryzujących i odróżniających osobniki żeńskie i męskie; także: ogół osobników wyróżniających się tymi cechami’ (Zgółkowa 1994-2003: 116-17). Pojęcie płci zakłada przeciwstawianie męskości i żeńskości, organizmów męskich i żeńskich, o czym świadczy między innymi istnienie takich wyrażeń językowych, jak płeć odmienna, przeciwna, różnice płci. Jest to opozycja naturalna wynikająca ze specyficznych właściwości biologicznych organizmów w świecie ludzi i zwierząt. Biologiczna różnica płci jest reprodukowana kulturowo – w procesie socjalizacji i edukacji dziecko mające ciało o określonej anatomii i fizjologii przyswaja właściwe w danym społeczeństwie, danej kulturze wzorce zachowań, korespondujące z jego płcią biologiczną, tzw. płeć kulturową (ang. gender). Dyktowane wzory stanowią niezbędny składnik płciowego wyposażenia dorosłego człowieka, zwłaszcza, że „formy kulturowe wyraźnie służą do odsłaniania, a nie zakrywania płci osobników” (Ślęczka 1999: 31). Jak pisze Bożena Chołuj „męskość i kobiecość to swoistego rodzaju tożsamości, kształtujące się w konfrontacji z kulturowo reprodukowaną różnicą” (Chołuj 1997: 44). W badaniach socjologicznych płeć i wiek uznawane są za „dwie najbardziej uniwersalne podstawy stratyfikacji społecznej we wszystkich społeczeństwach” (Goodman 1992: 165).

Biologiczne i kulturowe różnice między osobami różnej płci znajdują odzwierciedlenie w języku, dając podstawę opozycji językowej, która jednak nie jest prostym odwzorowaniem opozycji naturalnych i kulturowych.

Wyrażanie płci w języku polskim pozostaje w związku z językową kategorią rodzaju. W większości dotychczasowych polskich opracowaniach językoznawczych rodzaj uznawano za kategorię gramatyczną i nie wiązano z rozróżnianiem płci. Rodzaj gramatyczny wyraźnie przeciwstawiano rodzajowi naturalnemu, podkreślano jego konwencjonalny charakteru (brak związku z płcią) oraz funkcję składniową – wiązania wyrazów. Mimo to w ostatnim czasie na fali feministycznych badań języka wrócono do semantycznej interpretacji tej kategorii. W ramach tzw. lingwistyki feministycznej, zajmującej się szeroko rozumianą problematyką relacji płci i języka, dostrzeżono i zaczęto badać związek rodzaju i płci.

Informacja o płci jest kodowana na różnych (ściśle ze sobą powiązanych) poziomach języka – oprócz poziomu fleksyjnego i składniowego, także na poziomie słowotwórczym, leksykalnym, a nawet kontekstowym i konsytuacyjnym.

W języku zawarty/utrwalony jest też swoisty obraz płci, będący elementem tzw. językowego obrazu świata¹Językowy obraz świata – Językowy obraz świata to określone ujęcie rzeczywistości, swoiste i charakterystyczne dla użytkowników danego języka etnicznego, immanentnie zawarte w tym języku, bo implikowane przez jego strukturę. Obraz świata dostarcza stosunkowo jednolitej, całościowej interpretacji świata i ludzkich zachowań w oparciu o jasne, choć niepisane reguły, odczuwane intuicyjnie przez daną wspólnotę językową i kulturową. Obraz świata jest intersubiektywny i „przezroczysty”: nie zdajemy sobie sprawy z jego istnienia, bo w nim od urodzenia wzrastamy. Różni się od światopoglądu, który człowiek wyrabia sobie indywidualnie, na podstawie własnych doświadczeń i refleksji (Anusiewicz Janusz; „Problematyka językowego obrazu świata w poglądach niektórych językoznawców i filozofów niemieckich XX wieku”; [w:] Bartmiński Jerzy (red.); „Językowy obraz świata”; Wydawnictwo UMCS, Lublin 1990).. Rekonstrukcja tego obrazu pozwala ustalić zespół cech powszechnie przypisywanych kobiecie i mężczyźnie, utrwalonych w różnego typu danych językowych. Obraz kobiety zwykle jest rozpatrywany na tle analogicznego obrazu mężczyzny i z nim porównywany; zwraca się szczególną uwagę na wszelkiego rodzaju różnice i asymetrie tych obrazów, które poświadczają wagę opozycji męski : żeński w językowym obrazie świata. Jak pisze Z. Kloch,

Opozycja płciowa ujawnia się też na poziomie podmiotowym języka – w męskim i kobiecym sposobie rozumienia niektórych pojęć, sposobie konceptualizacji fragmentów rzeczywistości. Założenie, że kobieta i mężczyzna to dwa różne podmioty różnie wyposażone biologicznie i kulturowo, posiadające inną tożsamość płciową, w związku z tym inny system wyznawanych wartości, inne oczekiwania społeczne, inną postawę wobec świata, reprezentujące różne typy zachowań, różne strategie porozumiewania się, pozwala formułować pytania dotyczące wagi czynnika płci w językowej konceptualizacji świata.

Badania opozycji męski : żeński na poziomie podmiotowym prowadzono między innymi w aspekcie różnic ujawniających się na poziomie tekstów budowanych przez podmioty różnej płci oraz na poziomie strategii komunikacyjnych.

Źródła

• Bartmiński Jerzy, „Koncepcja językowego obrazu świata w programie slawistycznych badań porównawczych”, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” t. 40, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa 2005.
• Goodman Normon, „Wstęp do socjologii”, przeł. J. Polak, J. Ruszkowski, U. Zielińska, Zysk i S-ka, Poznań 1997.
• Handke Kwiryna, „Język a determinanty płci”, [w:] „Język a kultura, tom 9, Płeć w języku i kulturze”, pod red. Janusza Anusiewicza, Kwiryny Handke, Wiedza o kulturze, Wrocław 1994.
• Handke Kwiryna, „Styl kobiecy we współczesnej polszczyźnie kolokwialnej”, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” XXVI, Warszawa 1989.
• „Język a kultura” t. 9, „Płeć w języku i kulturze”, pod red. Janusza Anusiewicza i Kwiryny Handke, Wrocław 1994.
• Karwatowska Małgorzata, Szpyra-Kozłowska Jolanta, „Lingwistyka płci. Ona i on w języku polskim”, Wyd. UMCS, Lublin 2005.
• Kloch Zbigniew, „Język i płeć: różne podejścia badawcze”, „Pamiętnik Literacki” 2000 XCI z. 1.
• Lakoff Robin, „Język a sytuacja kobiety”, [w:] „Język w świetle nauki”, wybrała i wstępem opatrzyła Barbara Stanosz, tłum. Urszula Niklas, Czytelnik, Warszawa 1980.
• Łaziński Marek, „O panach i paniach. Polskie rzeczowniki tytularne i ich asymetria rodzajowo-płciowa”, PWN, Warszawa 2006.
• Moir Anne, Jessel David, „Płeć mózgu. O prawdziwej różnicy między mężczyzną a kobietą”, przeł. Nina Kancewicz-Hoffman, Warszawa 1993.
• Ślęczka Kazimierz, „Feminizm. Ideologie i koncepcje społeczne współczesnego feminizmu”,Książnica, Katowice 1999.
• Tannen Deborah, „Ty nic nie rozumiesz! Kobieta i mężczyzna w rozmowie”, przeł. Agnieszka Sylwanowicz, Warszawa 1994.
• Zgółkowa Halina (red.), „Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny”, t. 1-41, Wydawnictwo KURPISZ, Poznań 1994-2003.

Artykuły powiązane

• Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Płeć w „Polityce” i „Wysokich obcasach”
• Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Kobieta w świetle danych systemowych
• Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Płeć a rodzaj gramatyczny

Bibliografia

• 1
  Językowy obraz świata – Językowy obraz świata to określone ujęcie rzeczywistości, swoiste i charakterystyczne dla użytkowników danego języka etnicznego, immanentnie zawarte w tym języku, bo implikowane przez jego strukturę. Obraz świata dostarcza stosunkowo jednolitej, całościowej interpretacji świata i ludzkich zachowań w oparciu o jasne, choć niepisane reguły, odczuwane intuicyjnie przez daną wspólnotę językową i kulturową. Obraz świata jest intersubiektywny i „przezroczysty”: nie zdajemy sobie sprawy z jego istnienia, bo w nim od urodzenia wzrastamy. Różni się od światopoglądu, który człowiek wyrabia sobie indywidualnie, na podstawie własnych doświadczeń i refleksji (Anusiewicz Janusz; „Problematyka językowego obrazu świata w poglądach niektórych językoznawców i filozofów niemieckich XX wieku”; [w:] Bartmiński Jerzy (red.); „Językowy obraz świata”; Wydawnictwo UMCS, Lublin 1990).