Wyraz nos kontynuuje prasłowiańskie słowo *nosъ, zaświadczone w całej słowiańszczyźnie w takim samym znaczeniu. Formy pokrewne poświadczają inne języki indoeuropejskie: lit. nósis‘ts.’, łot. nãsis‘dziurki w nosie, nozdrza’, niem. Nase, łac. nāsus; wszystkie wywodzą się od pie. *nas-‘nos’ (< *neh2–s-; Słownik etymologiczny języka litewskiego Smoczyńskiego, dalej SEJL, I 428).
Od psł. wyrazu *nozdra/ *nozdrь (scs. nozdri r.ż. lm) o treści‘otwór nosowy, nozdrze’ (Słownik etymologiczny języka polskiego W. Borysia, dalej SEJPBo: 367) pochodzi słowo nozdrze (zwykle występujące w lm nozdrza), mające odpowiedniki w różnych językach słowiańskich. W. Boryś wywodzi je z pie. *nasrā „będącego prawdopodobnie urzeczownikowioną formą rodzaju żeńskiego przymiotnika *nas-ro-‘nosowy, należący do nosa’ ” (SEJPBo: 367). Propozycja M. Vasmera, by uznać scs. nozdri za złożenie (< *nozdьra) z cząstek nos– i derú (Vasmer III: 81) nie przekonuje, chociaż taką budowę zaświadcza ang. nostril‘otwór nosa’ (< st. ang. nosterl, nosthyrl) (por. Etymologiczny słownik języka polskiego A. Bańkowskiego, dalej ESJPBa II: 324).
Najbliższym niesłowiańskim morfologicznym odpowiednikiem formacji nozdrza są lit. nasraĩ (lm) oznaczające‘nozdrza, paszczę, pysk zwierzęcia’ (dawniej też‘usta’, por. SEJL I: 417; zob. apìnasris SEJL: I 20), łac. zaświadcza nāris.
W niektórych językach doszło do insercji spółgoski t w rdzeniu: np. we wschodnich dialektach języka litewskiego (SEJL: I 417) i śrdniem. noster‘ts.’ (Vasmer III: 81), tak również w językach słowiańskich *nosr– (> nostr-), w których później grupa spółgłosek st przed sonornym r (nostr– > nozdr-) uległa udźwięcznieniu.
Artykuły powiązane
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia wyrazów węch, wąchać, węszyć
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia wyrazu zmysł
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia wyrazu ucho
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia wyrazu zapach i pokrewnych
- Czapiga, Małgorzata – Nos – ludowa medycyna, fizjonomika i wróżby
