Etopeja

Etopeja, po grecku ethopoiia, po łacinie ethopoeia/ethopeia, należała do dźwiękowych figur myśli wykorzystywanych w retoryce. Polegała na włożeniu wypowiedzi w usta innej niż orator osoby, znanej i uważanej przez publiczność za autorytet. Za pomocą etopei naśladowano charakter i emocje danej postaci, uwzględniając jej wiek, płeć, wykształcenie, pochodzenie, zamożność, sposób życia (Aiwanowicz 2008: 67). Figura ta miała więc charakter swoistej imitacji oddziałującej na słuchacza.

Etopeja stanowiła środek artystyczny ożywiający i uatrakcyjniający mowę, jednocześnie zaś służyła wzbudzaniu zaufania publiczności: orator zdawał się przytaczać opinię innej osoby, która nie była zaangażowana w sprawę, a zarazem cieszyła się poważaniem u słuchaczy. Wskutek tego wypowiedź, pozorowaną na przytoczenie cudzych słów, odbierano jako wiarygodną, obiektywną oraz przekonującą. Etopeja była szczególnie przydatna przy naganach oraz pochwałach; używając jej, orator mógł się uchronić przed zarzutem własnej niechęci lub nadmiernej życzliwości wobec przedmiotu mowy czy też chełpliwości, jeśli przemawiał we własnym interesie (Korolko 1990: 118).

Etopeję określano niekiedy mianem propozopei; etopeja wkładała wypowiedź w usta osoby znanej lub konkretnej, prozopopeja natomiast wykorzystywała osoby fikcyjne, ale także nieobecne, zmarłe, personifikacje alegorii (Matka-Ojczyzna) lub przedmioty nieożywione. Obie nazwy odpowiadały łacińskiemu terminowi sermocinatio, czyli wprowadzeniu do mowy wypowiedzi osób fikcyjnych lub rzeczywistych, historycznych, cieszących się poważaniem u słuchaczy (Lausberg 2002: 451; Michałowska 2007: 294). W łacińskiej terminologii etopeja doczekała się także odpowiednika allocutio (Lausberg 2002: 451).

Będąc rozbudowaną figurą myśli, etopeja należała również do progymnasmatów, czyli wstępnych ćwiczeń w postaci prostych gatunków i form retorycznych. Progymnasmata stanowiły osobne podręczniki retoryki lub wchodziły w skład pierwszej części podręczników obejmujących całość teorii retorycznej. Autor najważniejszego podręcznika poświęconego progymnasmatom, Aftonios z Antiochii, wymieniał trzy odmiany etopei: ejdolopeję, która dotyczyła zmarłej znanej osoby, prozopopeję, za pomocą której tworzono zarówno charakter, jak i postać mówiącą, oraz etopeję właściwą, służącą kreowaniu charakteru znanej osoby (Awianowicz 2008: 67). Ponadto etopeja dzieliła się na patetyczną, skupioną przede wszystkim na przedstawieniu uczuć, etyczną, która prezentowała charakter postaci, oraz mieszaną, czyli ukazującą zarówno uczucia, jak i charakter (Awianowicz 2008: 68). Starożytni retorzy podkreślali zagadnienie stosowności: etopeja powinna być tak skonstruowana, by jej treść pasowała do wieku mówcy oraz do okoliczności. Wymagano jasnego, zwięzłego, kwiecistego i swobodnego stylu, pozbawionego tropów oraz figur, zalecano też, by oddzielać etopeję w czasie teraźniejszym od etopei w czasie przeszłym oraz przyszłym (Awianowicz 2008: 67-68).

Autorzy nowożytni charakteryzowali etopeję zarówno jako element progymnasmatów, jak też jako figurę myśli. Stanisław Papczyński¹Stanisław Papczyński – 1631–1701. Pijar, następnie założyciel Zgromadzenia Księży Marianów (1670), nauczyciel retoryki w kolegiach pijarskich, autor prac z zakresu teologii oraz retoryki.w pierwszej części swego traktatu przywołał antyczny podział na prozopopeję, ejdolopeję i etopeję właściwą, przy czym odmiany te uznał za gatunki naśladowania, imitatio, które zaliczał do progymnasmatów. Samą etopeję dzielił na bierną, odtwarzającą stany uczuć, czynną, dotyczącą postaw moralnych, oraz niejednolitą (mieszaną), przedstawiającą uczucia oraz postawy moralne (Papczyński 2007: 232-233), co odpowiadało kategoriom etopei patetycznej, etycznej oraz mieszanej, wymienianym przez Aftoniosa. W dalszej części podręcznika Papczyńskiego etopeja pojawiła się ponownie, tym razem jako figura myśli, i została scharakteryzowana jako naśladowanie zwyczajów i słów, polegające na wprowadzeniu do mowy słów osoby obecnej lub nieobecnej w danym miejscu (Papczyński 2007: 421).

Jako figurę myśli opisywał etopeję także Maciej Kazimierz Sarbiewski, który dzielił ją na dwie odmiany. Podobizna służyła przedstawieniu wyglądu zewnętrznego „»w sposób wystarczający do nabrania pojęcia«; pominiętej przez mówcę reszty o charakterze ma się słuchacz sam domyślić” (Sarbiewski: 225). Z kolei charakterystyka pozwalała opisać charakter lub talent za pomocą poszczególnych cech fizycznych (Sarbiewski: 225). Sarbiewski podkreślał, że celem etopei było przede wszystkim wzbudzanie przyjemności, stąd przy jej wykorzystywaniu koniecznie należało się odwoływać do dobrych, łagodnych uczuć (Sarbiewski: 227).

Jako dźwiękowa figurę myśli etopeja poprzez odpowiednie operowanie słowem pozwala oratorowi wejść w wybraną rolę i oddziaływać na słuchacza argumentami pozornie pochodzącymi od kogoś innego. Dostrzec tu można jednak także aspekt unaoczniający, epopeja bowiem wspiera się na wywoływaniu odpowiednich wrażeń wizualnych: mówca, wykorzystując warstwę dźwiękową, stara się również stworzyć w umyśle słuchacza obraz posiadającej autorytet osoby, którą wprowadza do oracji. (por. Głażewski, Gołębiewska, Karpowicz, Kurz, Mencwel, Michera, Prejs, Rypson, Sikora 2010: 192-193, 200; Żelasko: 236-244)

Źródła

Źródła

• Arystoteles, „Retoryka”, [w]: tegoż, „Retoryka. Retoryka dla Aleksandra. Poetyka”, przeł. Henryk Podbielski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
• Papczyński Stanisław, „Zwiastun królowej sztuk, czyli kształcenie adeptów kunsztownego przemawiania, autorstwa Stanisława od Jezusa i Maryi ze Szkół Pobożnych, [w:] tegoż, „Pisma zebrane”, pod red. Andrzeja Pakuły MIC, przeł. Bogdan Kupis, Wydawnictwo Księży Marianów MIC, Warszawa 2007, cytaty na s. 232–233.
• Sarbiewski Maciej Kazimierz, „O figurach myśli”, [w:] tegoż, „Wykłady poetyki (Praecepta poetica)”, przeł. i oprac. Stanisław Skimina, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław – Kraków 1958, cytaty na s. 225, 227.

Opracowania

• Awianowicz Bartosz B., „Progymnasmata w teorii i praktyce szkoły humanistycznej od końca XV do połowy XVIII wieku. Dzieje nowożytnej recepcji Aftoniosa od Rudolfa Agricoli do Johanna Christopha Gottscheda”, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2008.
• Korolko Mirosław, „Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1990.
• Lausberg Heinrich, „Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze”, przeł. i oprac.
• Lichański Jakub Z., „Retoryka. Historia – teoria – praktyka. Tom I. Historia i teoria retoryki”, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2007.
• T. Michałowska, „Średniowieczna teoria literatury w Polsce. Rekonesans”, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007.
• Samolewicz Zygmunt, Sołtysik Tadeusz, „Składnia łacińska”, oprac. Krzysztof Bielawski, Albert Gorzkowski, Wydawnictwo homini, Kraków 2006.
• „Słowo/obraz w historii kultury. Jacek Głażewski, Maria Gołębiewska, Agnieszka Karpowicz, Iwona Kurz, Andrzej Mencwel, Wojciech Michera, Marek Prejs, Piotr Rypson, Sławomir Sikora”, [w:] „Almanach antropologiczny 3. Communicare. Słowo/obraz”, pod red. Iwony Kurz, Agnieszki Karpowicz, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010.
• Ulčinaitė Eugenija, „Teoria retoryczna w Polsce i na Litwie w XVII wieku. Próba rekonstrukcji schematu retorycznego”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1984.
• Ziomek Jerzy, „Retoryka opisowa”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław – Warszawa – Kraków 1990.
• Żelasko Justyna, „Słowa i rzeczy”, [w:] „Almanach antropologiczny 3. Communicare. Słowo/obraz”, pod red. Iwony Kurz, Agnieszki Karpowicz, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010.

Artykuły powiązane

• Obremski, Krzysztof – Postaciowanie panegiryczne: August II Mocny
• Popiel, Barbara – Zmysły w polskich podręcznikach retoryki z XVI i XVII w.

Bibliografia

• 1
  Stanisław Papczyński – 1631–1701. Pijar, następnie założyciel Zgromadzenia Księży Marianów (1670), nauczyciel retoryki w kolegiach pijarskich, autor prac z zakresu teologii oraz retoryki.