Etymologia czasowników baczyć, obaczyć, zobaczyć, rzeczownika baczność oraz wyrazów pokrewnych (zob. indeks)
Czasownik baczyć nie ma jasnej etymologii. Badacze tacy jak E. Berneker, R. Trautmann, V. Jagić, A. Vaillant, F. Sławski, M. Vasmer, a współcześnie W. Boryś, skłaniają się do wywodzenia go od tego samego rdzenia co oko, psł. *akis i pie. *h3ékṷ– (dla formacji nominalnych, dla form czasu teraźniejszego *h3éṷ-ié-). Etymologia ta wymaga jednak założenia, że podstawą słowotwórczą baczyć był psł. czasownik denominalny *ačiti, od którego utworzono w derywacji prefiksalnej ob-aczyć, a ten – wskutek fałszywej dekompozycji (wyraz musiał już wówczas być zleksykalizowany) – zaczęto traktować jak formację z prefiksem o– (SEJP, zob. także SEJPB). Następnie dojść musiało do deprewerbiacji czasownika o-baczyć. Wskutek tych procesów baczyć wydaje się być wyrazem niepodzielnym słowotwórczo i niemotywowanym na polskim gruncie.
Deprefiksacja jako sposób tworzenia nowego czasownika nie była w polszczyźnie zjawiskiem odosobnionym (Śmiech 1970: 145-148, 1985: 137-142 i 1984: 73-77, por. Krążyńska 1981 i n.). W. Śmiech przeanalizował verba z przedrostkiem o– (ob-), w których obserwuje się zmiany analogiczne do postulowanych dla obaczyć (Miech 1970: 147, 1984: 73 i 1986: 124). W SEJP-ie jako przykład analogicznych zmian w przesunięciu granicy morfologicznej podano czasownik bagniti (*ob-agniti). Wydaje się, że można zaliczyć do tego typu przykładów czasownik obuć z *ob-uti, który jednakże nie występuje w formie bezprefiksalnej. Ma on odpowiednik w lit. ap-aũti‘ts.’ i aũti‘ts.’ (SEJPB).
Po deprewerbiacji doszło do powstania pary aspektowej obaczyć – baczyć. Utworzony w ten sposób czasownik ndk baczyć nie wyparł z języka obaczać, ale się usamodzielnił i stał się podstawą słowotwórczą wielu nowych formacji, m.in. przebaczyć i wybaczyć.
W SP dla *bačiti charakterystycznego dla dialektów północnosłowiańskich zrekonstruowano znaczenie ‘zwracać na coś uwagę, spostrzegać, oglądać, patrzeć, widzieć’. W SEJP F. Sławski określił go jako „typowo polski”, mimo odpowiedników ukraińskich (już w staroukraińskich tekstach z XV wieku ze Lwowa, może to więc być polonizm, (por. Гумецка red. 1977 i Шанский red. 1965)) – бачити‘widzieć; przypuszczać, sądzić’, бачитися‘widzieć się; przywidywać się; wydawać się, zdawać się’, białoruskich (od lat osiemdziesiątych XVI wieku (por. Жураўскі red. 1982 i Мартынаў red. 1978) – бачыць‘widzieć’ i litewskich – bõčyti‘zobaczyć’ (nieużywane dziś derywaty prefiksalne (zob. Lietuvių kalbos žodynas 1968)), w którym jednak jest slawizmem (białorutenizmem, (por. Lietuvių kalbos žodynas 1968)). Ponadto funkcjonuje, wraz z derywatami werbalnymi, w języku kaszubskim – bačëc‘baczyć, zważać’,‘przeczuwać’ (więcej zob. Sychta 1967: 14), dialekcie morawskim – bačit’‘obserwować, spostrzegać’, wschodnich dialektach języka słowackiego – bačic‘obserwować, spostrzegać’, bačit’ sa‘przypominać sobie’ oraz w południowych i zachodnich dialektach języka rosyjskiego – бачить‘widzieć’ (jako ukrainizm poświadczany w rosyjskim od początku XVII wieku, (zob. Vasmer 1965)).
A. Brückner wywiódł denominativum baczyć od *baka‘oko’, a to z pie. *ba-, pochodzącego z *bhē-: *bhō-‘świecić’ (Brückner 1970). Nie sposób zaakceptować tej etymologii, ponieważ rzeczownik baka poświadczono w polszczyźnie dopiero w 2. połowie XVIII wieku i to wyłącznie w zwrocie bakę albo baki komu świecić. Według J. Baudouina de Courtenay baczyć to denominativum od niepoświadczonego bakъ‘stróż, dozorca, opiekun, piastun’, które pierwotnie oznaczało‘doglądać, pilnować’, a treść percepcyjna‘patrzeć, widzieć’ wykształciła się później (Baudouin de Courtenay 1974: 587-591)). Taką samą drogę zmian znaczeniowych postulował A. Śmieszek dla patrzeć (Śmieszek 1932: 80-81).
A. Bańkowski wywiódł czasownik baczyć z tego samego gniazda etymologicznego, co bakać‘pokrzykiwać, łajać głośno’. Zwrócił on uwagę, tak jak J. Baudouin de Courtenay, na związek myślenia, mowy oraz przeświadczenia o prawdziwości tego, co się mówi. Przyjęcie etymologii A. Bańkowskiego nie jest możliwe, gdyż traktowanie baczyć jako denominativum od † bakъ‘wróżbita pogański, szaman’,‘ten, który najpierw uważnie coś obserwuje, a później głośno objawia wolę bogów’ nie przekonuje ze względu na większą złożoność semantyczną wyrazu motywującego niż motywowanego. Z tego samego powodu trudno zaakceptować etymologię J. Baudouina de Courtenay.
Pojawiły się jeszcze inne etymologie czasownika baczyć: 1. V. Machka, który przyjął, że czasownik obačiti wywodzi się z ob-pačiti, powstałego wskutek szybkiego i niedbałego wymawiania z (o)patrzyć. Według niego baczyć jest spokrewniony z polskim patrzeć i słowackim pačiti (1968). 2. J. Reczka, który zestawił – za ESSJ pod red. Trubačeva – psł. czasownik *obačiti z aw. aiwāxšaya-‘doglądać, strzec’ i chor. (‘)βyxy oznaczającym‘uczyć (się), zachowywać w sercu’ (to znaczenie wywiódł ze wschir. *abi-axšaya-). Na tej podstawie Reczek uznał baczyć, tak samo jak patrzyć (sic!), za polono-iranica (Reczek 1991: 33, 36). Jednakże w ESSJ wycofano się z tej hipotezy, przywoławszy pracę Reczka i napisawszy, iż zamieszczone w niej argumenty nie przekonują. 3. Etymologia M. Vasmera, który połączył wyraz baczyć z tur. bakmak‘patrzeć’ (Vasmer 1965: I).
Źródła
- Bańkowski Andrzej, „Etymologiczny słownik języka polskiego”, t. 1-2, PWN, Warszawa 2000.
- Baudouin de Courtenay Jan N., „Zestawienia etymologiczno-semazjologiczne, dotyczące pierwiastka „ba” w języku polskim”, [w:] „Dzieła wybrane”, t. I, PWN, Warszawa 1974.
- Boryś Wiesław, „Słownik etymologiczny języka polskiego”, Kraków 2005, Wydawnictwo Literackie (SEJPB).
- Brückner Aleksander, „Słownik etymologiczny języka polskiego”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1970.
- Гумецка Л. Л. (ред.), „Словнік староукраїнскої мовы XIV-XV ст.”, , t. 1, Київ 1977.
- Krążyńska Zdzisława, „Opozycje aspektowe w „Psałterzu Puławskim” i „Biblii” J. Wujka w porównaniu z „Psałterzem Floriańskim””, „Acta Universitatis Lodziensis Folia Linguistica” 2, 1981.
- Machek Václav, „Etymologický slovník jazyka českého”, Academia, Praha 1968.
- Мартынаў Віктар У. (ред.), „Етымалагічы слоўнік беларускай мовы” , Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літаратуры імя Я. Коласа і Я. Купалы, т. 1, Мінск 1978.
- Reczek Józef, „Polszczyzna i inne języki w perspektywie porównawczej”, Ossolineum, Wrocław 1991.
- Sławski Franciszek, (red.), „Słownik prasłowiański”,t. 1-8, Ossolineum, Kraków 1974-2001 (SP).
- Sławski Franciszek, „Słownik etymologiczny języka polskiego”, t. 1-5 (A-Łż), Nakł. Tow. Miłośników Języka Polskiego, Kraków 1952-1975 (SEJP).
- Śmieszek Antoni, „Polskie „patrzeć””, „Slavia Occidentalis” 11, Poznań 1932.
- Sychta Bernard, „Słownik gwar kaszubskich”, t. 1-7, Ossolineum, Wrocław 1967-1976.
- Шанский Никола́й А. (ред.), „Этимологический словарь русского языка”, т. 1, в. 2, Издательство Московского университета, Москва 1965.
- Śmiech Witold, „O tzw. parach aspektowych w języku polskim”, [w:] „W służbie nauce i szkole. Księga pamiątkowa poświęcona Profesorowi Doktorowi Zenonowi Klemensiewiczowi”, red. Mieczysław Szymczak i in., PWN, Warszawa 1970.
- Трубачeв Олег Н., (ред.), „Этимологический словарь славянских языов”, Наука, Москва 1974-2001 (ESSJ).
- Vasmer Max, “Russisches Etymologisches Wörterbuch”, I-III, Carl Winter Universitatsverlag, Heidelberg 1950-1958.
- Жураўскі Аркадзь І. (ред.), „Гістарычны слоўнік беларускай мовы”, , т. 1, АН БССР. Ін-т мовазнаўства імя Я. Коласа , Мінск 1982.
Artykuły powiązane
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia czasowników ględać/ glądać i oględać/ oglądać i formacji pochodnych
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Czasownik obaczyć
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Czasownik zobaczyć
