Wyraz zobaczyć został zarejestrowany dopiero w materiałach z Kartoteki Słownika języka polskiego XVII i 1 połowy XVIII wieku, K. Siekierskiej, ( dalej SXVII-XVIII) (10 poświadczeń), m.in. w Pamiętnikach J. Ch. Paska i Historii o buntach Chmielnickiego, o wojnie z Tatarami, z Szwedami, z Moskwy i z Węgrami… wzorowanej na dziele S. Twardowskiego. Wszystkie cytaty poświadczają percepcyjną wzrokową treść czasownika (‘patrząc zauważyć, dojrzeć; ujrzeć’ Słownik języka Jana Chryzostoma Paska, dalej P), np. „Skoro zobaczyli trzewiki drewniane zwielką postaremu przyięli wdzięcznością” (P 80v) i„Posłał Bohuna z Połkiem który gdy zobaczył duże nasze woysko idące prżeciw sobie, cofnoł się…” (P 27r).
Warto napisać o formacjach pochodnych czasownika zobaczyć, gdyż były one nowe w języku: zobaczyć się wystąpił u Paska w zdaniu „Iak się zobaczył [sc. kurfistrz] z Mentekekelem [Montecuccolim] miał to mowic dobrzes uczynil żeś niewyiechał” (P 71v) w znaczeniu‘spotkać się z kimś, widzieć się z kimś’ (P) oraz w cytacie „ Wino dano, różnie z nim gadano, że tak się zobaczył, iż do siebie przyszedł” (Słownik warszawski, dalej SW: Dyak.), a zobaczywać się o treści‘obaczyć się, pomiarkować się, upamiętać się’ w zdaniu „Byśmy się zobaczywali” (Słownik języka polskiego, S. Linde, dalej L: KancGd 213) – Linde oznaczył ten wyraz kwalifikatorem.
Na podstawie poświadczonego w XVII i pierwszej połowie XVIII wieku znaczenia czasownika zobaczyć można przyjąć, że prefiks z– wskazywał w nim na moment początkowy lub końcowy akcji (por. Witkowska-Gutkowska 1999: 126). Wydaje się, że przedrostek ten nie wnosił dodatkowej informacji do nowo powstałego czasownika, a jedynie podkreślał jego dokonaność. Być może pełnił on taką samą funkcję, jak wcześniej prefiks o-/ ob– w obaczyć, czyli uwypuklał moment początkowy akcji. A. Krupianka wykazała, że o-/ ob– był najczęściej w polszczyźnie zamieniany takimi prefiksami wspólnofunkcyjnymi, jak: z (e)-, za-, u– (Krupianka 1988: 153; por. Witkowska-Gutkowska 1999: 148). W zleksykalizowanym czasowniku obaczyćnie wymieniono jednakże prefiksu, lecz dołączono następny, co było możliwe dzięki istnieniu w języku prefiksów, które nie muszą mieć charakteru funkcjonalnego: najczęściej funkcję tę pełnił właśnie prefiks z-/ s– (Janowska 2007: 66-67), który dodawano do czasownika dokonanego, żeby podkreślić jego perfektywność (Śmiech 1986: 35, Agrell 1918: 17). Wyraz obaczyć wycofywał się z języka dopóty, dopóki nie został zrewitalizowany przez prefiks z-. Powstanie formacji poliprefiksalnej mogło być spowodowane zarówno czynnikami pozajęzykowymi, jak i wewnątrzjęzykowymi, przede wszystkim leksykalizacją obaczyć i wychodzeniem z użycia tego czasownika przy braku wyrazu, który by wypełnił jego miejsce w systemie.
Linde w swoim słowniku w haśle zobaczyć umieścił odsyłacz do obaczyć i potraktował go jako formę dokonaną czasownika obaczyć o znaczeniu percepcyjnym‘postrzegać, widzieć’. Miał w XVIII wieku przede wszystkim treść‘okiem postrzec, widzieć, zoczyć’, którą ilustruje cytat „Co to za uparty; on widzę, nie uwierzy, aż zobaczy” (L: Teat. 27 b 90). Jeśli czasownik ten występował w 1. os. lp, mógł oznaczać‘zobaczę, pomiarkuję, rozważę okoliczności’. Tę treść Linde opatrzył kwalifikatorem transl., potwierdza ją pierwsze ze zdań w cytacie – „Kiedy tak, to zobaczę! Ale ja się tem zobaczę nie kontentuję” (L: Teat. 9, 38) i treść czasownika w autocytacie Lindego „Zobaczę, co z tym robić” (L) umieszczonym w haśle obaczyć. Dopiero w Słowniku języka polskiego, tzw. wileńskim (dalej SWil) i SW scharakteryzowano formację zobaczyć niezależnie od czasownika ją motywującego.
Morfemem się pełnił w zobaczyć się o znaczeniu percepcyjnym funkcję wzajemnościową – wnosił informację o kontakcie wzrokowym przynajmniej dwóch osób. Definicję Lindego‘znowu widzieć się z kim’ ilustruje zdanie „Co za bieda! muszę się koniecznie z nim zobaczyć” (L: Boh. Kom. 1, 37). Nomen actionis zobaczenie został poświadczony wyłącznie w pełniącym funkcję pożegnania wyrażeniu przyimkowym do zobaczenia, potraktowanym jak bliskoznaczne do do zobaczyska. Zwraca uwagę, że Linde nie zróżnicował tych form stylistycznie.
Ze Słownika języka Adama Mickiewicza (dalej SJAM) wynika, że Mickiewicz używał czasownika zobaczyć (16) w znaczeniach‘ujrzeć, spostrzec’ (13), np. „Nie tracę zmysłów, kiedy cię zobaczę” (SJAM: Niepew 2), i‘stwierdzić, sprawdzić, przekonać się; stać się świadkiem’ (3). W rozumieniu percepcyjnym wyróżniono też bardziej szczegółowe‘spotkać kogoś, zetknąć się z kimś’ (2). Treść mentalną egzemplifikuje cytat „Mnie dać możesz (…) nawet czuba nowogródzkiego, a zobaczysz, jak ci tęgo odpłacę” (SJAM: L1 287). Zleksykalizowane wyrażenia przyimkowe do zobaczenia, do zobaczyska określono jako „formułę, używaną niekiedy przy pożegnaniu” (SJAM), por.„I Moskalom przez Niemen rzekł <do zobaczenia>” (SJAM: PT I 935).
Z artykułu hasłowego zobaczyć w SW wynika, że czasownik ten sprawiał trudności w opisie – po wyrazie hasłowym autorzy umieścili bliskoznaczne wyrazy: zoczyć, (opatrzony kwalifikatorem chronologicznym) zoglądać i obaczyć, mimo że trudno je uznać za występujące w ówczesnej polszczyźnie równorzędnie z zobaczyć. Jedno z przytoczonych tam zdań – XVII-wieczne – „Nie obaczyszBoga, grzeszniku, nie zoczysz tryufującego, wszeteczniku, Pana” (SW: Poc.) (podkreślenie – A.E.P.) ukazuje, że na powstanie czasownika zobaczyć mógł wpłynąć wyraz zoczyć (zob. Piotrowska 2009: 164).
Dla czasownika zobaczyć na początku XX wieku było charakterystyczne znaczenie‘ujrzeć, spostrzec’, jak w zdaniach „A jeśli ojciec zobaczy?” i „Bądź zdrów, już mię więcej nie zobaczysz”. Użycie takie, jak w drugim cytacie jest obietnicą (lub pogróżką), że dane osoby się już ze sobą nie spotkają. Kontekst „Ej, zobaczysz, co z tego wyniknie!” uwidacznia przenośny sens omawianego czasownika (‘przekonać się’). Nieco inne rozumienie (‘będziesz widział, popamiętasz’) zakorzenione w percepcji wzrokowej widać w pogróżce „Jak cię palnę, to zobaczysz!”. Nomina actionis zobaczenie, zobaczenie się i augmentatywne zobaczysko odnotowano w SW tylko w wyrażeniach przyimkowych, np. „Do szczęśliwego zobaczenia się!” (SW: Bał.) i „Do zobaczyska, poeto mój!” (SW: Jeż).
W połowie XX wieku dominowało prymarne znaczenie czasownika zobaczyć‘patrząc spostrzec, zauważyć kogo, co; rozpoznać wzrokiem, ujrzeć; obejrzeć’. Z niego wykształciły się dwie pozostałe zarejestrowane w Słowniku języka polskiego W. Doroszewskiego (dalej SJPDor) treści‘zetknąć się z kim osobiście, spotkać kogo’, np. „Pisywał (…) od czasu do czasu, że tęskni, że chciałby wreszcie zobaczyć żonę i syna” (SJPDor: Meis. Sześciu 15),i‘przekonać się, dowiedzieć się (o czym); stwierdzić, sprawdzić coś naocznie, osobiście’; do sfery mentalnej odwołuje się analizowany czasownik w cytacie „Mówił o szczegółach, które (…) przypomniał sobie i zobaczył z nadzwyczajną oczywistością” (SJPDor: Żer. Przedw. 175). O tym, że o przesunięcie dominanty znaczeniowej z percepcji wzrokowej do sfery mentalnej nadal nie jest trudno, świadczą również następujące przykłady: „Zobaczymy jeszcze, kto będzie na wierzchu. Ten się śmieje, kto się ostatni śmieje” (SJPDor: Pytl. Fund. 119) i „Człowiek pierwotny wziął kamień i zobaczył, że można zaostrzyć nim gałąź” (SJPDor: Was. W. Pierw. 36). Na uwagę zasługuje też cytat„Chciałem wstąpić, żeby uścisnąć panu rękę i zobaczyć, co tu u państwa słychać” (SJPDor: Dąbr. M. Noce II, 241), w którym widać paradoksalność połączenia zobaczyć (co) u (kogoś) słychać.
Najbardziej zleksykalizowane spośród omawianych było – opatrzone kwalifikatorem potoczne – użycie zobaczyć w formie 1. os. – zobaczę, zobaczymy (jeszcze), oznaczające‘rozważę, rozważymy, namyślę się, namyślimy się (jeszcze)’, które odwołuje się do psychiki człowieka i jego decyzji. Podręcznikowo egzemplifikuje to zdanie „Nic nie wiem jeszcze, chłopcze, nic nie wiem. Zobaczę, namyślę się, rozważę” (SJPDor: Makowiec. Przyg. 62).
Treść frazeologizmu (co) ktoś w (kim) zobaczył odnosi się do sfery mentalnej i informuje o zainteresowaniu kimś ze względu na jakąś jego cechę (‘co się komu w kim podobało; czym ktoś kogo zainteresował’), co ilustruje zdanie „I co on zobaczył w tej prostej dziewczynie?” (SJPDor: Iwasz. J. Brzez. 158).
Czasownik zobaczyć się oznaczał w połowie XX wieku:
1.‘zobaczyć siebie, swoje odbicie w czym’ – z się użytym w funkcji zwrotnej,
2.‘spotkać się z kim, widzieć się z kim’ – z się w funkcji wzajemnościowej oraz
3. (dawne)‘uświadomić sobie, gdzie się jest, w jakiej się jest sytuacji’. Ostatnia z treści powstała wskutek metaforycznych użyć zobaczyć, kiedy morfem się wskazywał na subiekta. W ten sposób konkretne znaczenie zostało uwewnętrznione i skojarzone ze stanami psychicznymi lub emocjonalnymi człowieka, np. „Zaszła jakaś pomyłka, szukano kogoś… Zobaczyłem się osaczony i wskoczyłem do parku” (SJPDor: Grusz. Ar. Tys. 254).
Sfrazeologizowanemu nieosobowemu zwrotowi zobaczy się przypisano treść‘okaże się, będzie się można przekonać’. Nadawca, używając tej konstrukcji, przyznaje się do swojej niewiedzy i niewielkiego wpływu na rozwój wypadków, których ma być uczestnikiem (będzie je też widział).
W Innym słowniku języka polskiego M. Bańki (dalej ISJP) wyróżniono więcej znaczeń zobaczyć niż we wcześniejszych słownikach:
1. „Jeśli zobaczyliśmy jakąś osobę, rzecz, sytuację itp., to patrząc zauważyliśmy ją”,
2. „Jeśli zobaczyliśmy film, przedstawienie, mecz itp., to obejrzeliśmy je”,
3. „Jeśli chcemy zobaczyć, co się stało, czy coś się dzieje itp., to chcemy to sprawdzić, zwykle wzrokowo”,
4. „Jeśli zobaczyliśmy, że jakiś stan rzeczy ma miejsce, to przekonaliśmy się o tym”,
5. „Jeśli ktoś zobaczył w jakiejś osobie lub rzeczy coś interesującego, to uznał, że ma ona taką cechę”,
6. „Mówimy zobaczysz lub zobaczycie, aby podkreślić, że w przyszłości stanie się to, co mówimy”,
7. „Mówimy zobaczę lub zobaczymy na znak, że nie jesteśmy jeszcze pewni tego, co zrobimy, i uzależniamy decyzję od przebiegu wydarzeń”.
Do percepcyjnych należą trzy pierwsze znaczenia, choć każde z nich zawiera element mentalny: w pierwszym i trzecim jest on wpisany w definicję. Dwie ostatnie z wyszczególnionych w ISJP treści są charakterystyczne dla 1. i 2. os. lp lub lmn czasownika zobaczyć. Formy 2. os. lp lub lm używa się wtedy, kiedy chce się podkreślić, że w przyszłości stanie się to, o czym mówimy, i że ktoś, do kogo to mówimy, przekona się o tym, gdyż zobaczy to na własne oczy. Mimo że w zdaniach „Jak wrócę, opowiem ci coś takiego, że zobaczysz!”, „Zobaczycie, że będzie dobrze…” przywołuje się wzrok odbiorcy, to apeluje się do jego umysłu. To użycie w USJP określono jako „rodzaj pogróżki”, zawężając konteksty, w których może być ono użyte, por. „Zobaczysz!” („zobaczycie!” itp.)‘ja ci (wam itp.) dam, ja ci (wam itp.) pokażę!’.
Czasownik zobaczyć się został poświadczony przez leksykografów przełomu XX i XXI wieku w znaczeniach‘zobaczyć swoje odbicie w czymś’ i‘spotkać się z kimś, zejść się z kimś osobiście’. Trzecie z wyszczególnionych w ISJP znaczeń dla zobaczyć się jest charakterystyczne tylko dla konstrukcji to się (jeszcze) zobaczy, której używamy wówczas, gdy nie wierzymy w to, co zostało powiedziane lub chcemy to poddać w wątpliwość.
Zasadne wydaje się zestawienie znaczeń i frekwencji czasowników baczyći obaczyć zarejestrowanych w dawnej polszczyźnie. W dobie staropolskiej baczyć miał dużo wyższą frekwencję od obaczyć (85: 7). Oba verba najczęściej poświadczano w znaczeniach mentalnych; obaczyć łączył jednak częściej czynności mentalne z percepcją. W pismach wyekscerpowanych do SXVI czasownik ten został poświadczony więcej razy niż baczyć (2760: 2301), mimo że nic na to nie wskazywało w staropolszczyźnie. Apogeum popularności obu porównywanych formacji przypada na XVI wiek, kiedy miały one zbliżone znaczenia. Czasownik obaczyć bywał jednak częściej niż baczyć używany w znaczeniach percepcyjnych. Kolejne stulecia przyniosły powolny regres omawianych wyrazów.
Stan poświadczony w SW wskazywać by mógł na reaktywację obu czasowników – zapisano tam bowiem wiele sensów percepcyjnych wzrokowych i mentalnych, które opatrzono – zwłaszcza w wypadku czasownika obaczyć – cytatami z dziewiętnastowiecznych pism. Wspomniane wyrazy pojawiały się w twórczości Mickiewicza, a później u autorów wykorzystujących stylizację archaiczną lub gwarową. Powodem rewitalizacji czasownika obaczyć i pochodnych w XIX wieku mogły być czynniki pozajęzykowe – romantyczna moda na przeszłość i zapoczątkowane wówczas zainteresowanie zabytkami języka polskiego, a jednocześnie jego wyrazista – dzięki formacjom baczyć i zobaczyć – budowa i znaczenie. Nie należy jednakże bagatelizować względów wewnątrzjęzykowych i rosnącej popularności formacji zobaczyć. Zapisane w słownikach fakty zgadzają się ze spostrzeżeniem Ireny Bajerowej dotyczącym panującej w XIX wieku tendencji do podtrzymywania formy wyrazu uwydatniającej jego etymologię bądź budowę morfologiczną (Bajerowa 1986: 152). A. Krupianka dostrzegła w tej tendencji przyczynę popularyzacji czasownika zobaczyć (Krupianka 1988: 95). D. Buttlerowa, analizując zmiany zachodzące w słownictwie w XIX wieku, dostrzegła prawidłowość, iż spośród rywalizujących dubletów współpodstawowych utrzymywał się ten, który miał strukturę o precyzyjnym znaczeniu słowotwórczym, np. był utworzony wyspecjalizowanym, jednofunkcyjnym formantem (zob. Buttlerowa 1984: 279). Z wyrazistością słowotwórczą łączyć należy również zachodzące w takich dubletach zmiany znaczeniowe. Gdy jeden spośród konkurujących wyrazów współpodstawowych reprezentował bardziej recesywny typ budowy, wiązano z nim sferę użyć przenośnych, podczas gdy jego odpowiednik o bardziej przejrzystej budowie przejmował zakres zastosowań podstawowych, dosłownych (zob. Buttlerowa 1984: 281).
Poliprefiksalny czasownik zobaczyć odświeżył percepcyjną wzrokową treść podstawy, co zaświadczają dziewiętnastowieczne pisma i słowniki, jednocześnie jednak coraz bardziej te znaczenia łączono właśnie z nim a nie z obaczyć. W odczuciu osiemnastowiecznych użytkowników formacja pochodna zobaczyć była jeszcze uzależniona od wyrazu podstawowego, czego dowodzi hasło z L. Czasownik zobaczyć pierwotnie występował wyłącznie w znaczeniach percepcyjnych, był więc – w przeciwieństwie do obaczyć – jednoznaczny, co najprawdopodobniej oddziaływało na semantykę obaczyć. D. Buttlerowa zauważyła, że „szczególnie u schyłku XIX wieku wzmogła się tendencja do eliminowania znaczeń przenośnych niektórych czasowników o nadal dominującym znaczeniu konkretnym, fizycznym. W użyciach pierwszego rodzaju zastąpiły je ich nowsze synonimy” (Buttlerowa 1978: 104).
Być może pod wpływem tych zmian i rozchwiania semantycznego wyrazów współpodstawowych z centrum pola znaczeniowego czasownika baczyć zniknęły treści mentalne. Czasowniki bezprzedrostkowe cechowała mniejsza precyzja semantyczna, dlatego też były wypierane z języka przez współpodstawowe czasowniki prefiksalne (Buttlerowa 1972: 278). Spostrzeżenie to można odnieść do obu analizowanych czasowników baczyć i obaczyć, zwłaszcza po pojawieniu się zobaczyć.
Przypuszczalnie wzrost frekwencji wyrazu zobaczyć spowodował, iż czasownik podstawowy obaczyć i jego derywaty sufiksalne tak szybko wyszły z użycia (w połowie XX wieku opatrzono go kwalifikatorem przestarzały). Być może wskutek tych procesów baczyć stał się bardziej pojemny semantycznie – co wynika z SJPDor. Perspektywa czasowa, jaka dzieli nas od tych spostrzeżeń, pozwala wysunąć hipotezę, iż w XIX i pierwszej połowie XX wieku doszło do generalizacji semantycznej czasownika baczyć, w którym nie zwyciężyło ani znaczenie mentalne, ani percepcyjne, ale wykształcona najpóźniej treść łącząca sfery percepcyjną, mentalną z innymi komponentami znaczeniowymi. Historia czasowników baczyć, zobaczyć i – w mniejszym stopniu obaczyć – potwierdza tkwiącą w języku potencję do ewolucji znaczeń percepcyjnych wzrokowych w kierunku mentalnym (zob. Zawisławska 2003: 312; Piotrowska 2008, 2009).
Współcześnie zobaczyć należy do najważniejszych czasowników percepcji wzrokowej i tworzy parę aspektową z widzieć (Grzegorczykowa 1981: 80, 82). Warto podkreślić, że wzrasta wieloznaczność czasownika zobaczyć, co należy tłumaczyć wyrazistością prefiksu i wycofaniem się z języka obaczyć i jego derywatów sufiksalnych.
Artykuły powiązane
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Czasownik baczyć
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Czasownik obaczyć
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia czasowników baczyć, obaczyć, zobaczyć, rzeczownika baczność oraz wyrazów pokrewnych
- Dobaczewski, Adam – Ujrzeć
- Dobaczewski, Adam – Stanowe czasowniki percepcji wzrokowej
- Dobaczewski, Adam – Opisowe czasowniki percepcji wzrokowej
- Dobaczewski, Adam – Czynnościowe czasowniki percepcji wzrokowej
