Czasownik ględać/ glądać wywodzi się od psł. *glę̏dati, glę̏dajǫ, iterativum, które miało szerszy zasięg od podstawowego dla niego czasownika stanu *ględḝti, ględ’ǫ oznaczającego‘mieć oczy otwarte, skierowane na coś, starać się zobaczyć coś, patrzeć’, zaś przenośnie – tylko na północy Słowiańszczyzny –‘pilnować kogo lub co, opiekować się kim lub czym’ i‘szukać, wypatrywać’. Pierwotne znaczenie psł. czasownika glę̏dati sprowadzało się do:‘kierowaćwzrok, patrzeć’, co potwierdzają zabytki staro-cerkiewno-słowiańskie, w których wyraz ten oznaczał K‘patrzeć’ i K‘widzieć’. Jednak już w psł. używano go także w znaczeniach przenośnych –‘szukać, wypatrywać’,‘pilnować, opiekować się, doglądać’ i innych (na południu Słowiańszczyzny) (OBJASNIENIE Słownik prasłowiański, dalej SP, VIII: 94-96).
Nawiązania bałtyckie, germańskie i celtyckie pozwalają sprowadzić psł. rdzeń *ględ– do pie. postaci *ghel– o znaczeniu‘błyszczeć, jaśnieć’ (SP VIII: 97), z której wykształciła się charakterystyczna przede wszystkim dla języków słowiańskich treść‘patrzeć, postrzegać coś wzrokiem’.
Według autorów SP z różniących się palatalnością w nagłosie pie. rdzeni ghel– : g’hel– powstały – odpowiednio – psł. czasowniki ględěti i zьrěti. Rdzeń werbalny w ględěti zrekonstruowany w Lexiconie der indogermanischen Werben, dalej LIV, ma pie. postać *ghlendh– i znaczenie‘blicken, schauen; glänzen’ (LIV: 200), a w zьrěti – ?3.*gˊher- i znaczenie‘strahlen, scheinen; sehen’ (LIV: 177). Taka rekonstrukcja obu pie. pierwiastków w LIV-ie nie daje podstaw do utrzymania hipotezy o ich wspólnej etymologii.
Prasłowiański czasownik *ględati stał się podstawą największej liczby derywatów spośród wyrazów należących do tego gniazda słowotwórczego (Этимологический словарь славянских языов, dalej ESSJ, VI123) na terenie całej Słowiańszczyzny, gdzie formy go kontynuujące występują do dziś.
Indeks wybranych wyrazów z rodziny czasownika ględać
dogląd
doglądać
doglądnąć
doglądnięcie
doglądywać
doględacz/ doglądacz
doględaczka/ doglądaczka
doględać się
doględać/ doglądać
doględanie/ doglądanie
doględca
doględywać
doględywanie
gląd
glądacz
glądanie
glądywać
glądywanie
ględać/ glądać
ględy 2.
ględzieć
podgląd
podglądacz
podglądanie
podglądnąć
podglądnięcie
podględać/ podglądać
przeglądać
przyglądacz/ przyględacz
przyglądać się
przyglądanie
przyglądanie się
przyglądca, przyglądzca czy przyględca, przyględzca
przyglądnięcie się
przyglądować się
przyglądowanie
przyglądziwanie się
przyględać/ przyglądać
przyględziwać się
z przyglądką
zaglądać
Źródła
- Sławski Franciszek (red.); „Słownik prasłowiański”;t. 1-8, Ossolineum, Kraków 1974-2001 (SP).
- Rix Helmut (red.); „Lexicon der indogermanischen Verben. Die Wurzeln und ihre Primästammbildungen”; Reichert, Wiesbaden 1998 (LIV).
- Трубачeв Олег Н. (ред.); „Этимологический словарь славянских языов”; Наука, Москва 1974-2001 (ESSJ).
Artykuły powiązane
- Dobaczewski, Adam – Patrzeć
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia czasowników baczyć, obaczyć, zobaczyć, rzeczownika baczność oraz wyrazów pokrewnych
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Czasowniki obejrzeć (śrpol. obeźrzeć), obzierać oraz ich derywaty
- Dobaczewski, Adam – Ujrzeć
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Czasowniki oglądać i oglądać się oraz ich pochodne
