Mundur – uniform, ubiór wojskowy wykonany był ściśle według przepisu określającego kolor, krój i oznaki. Pojawił się w XVI wieku we Francji i Anglii. W Polsce po raz pierwszy w piechocie wybranieckiej za panowania Stefana Batorego.
W wyglądzie munduru istniały dwie przeciwstawne sobie tendencje. Pierwsza, obecna i widoczna do połowy XIX, a nawet przełomu XIX i XX wieku, dążyła do jak największego bogactwa i dekoracyjności munduru. Jego wygląd miał wywrzeć jak największe wrażenie na widzu. Stosowano wówczas żywe, wyraziste kolory, umieszczano wiele elementów ozdobnych, a i sam krój munduru był skomplikowany i obwarowany wieloma regulacjami.
Drugą tendencją, widoczną w wyglądzie munduru, była jego użyteczność na polu walki. Stopniowo różne armie świata zaczęły od końca XIX w. wprowadzać umundurowanie o barwach ochronnych np. khaki, feldgrau, Po raz pierwszy wprowadzone przez Amerykanów w 1898 roku podczas wojny amerykańsko-hiszpańskiej, następnie przez Brytyjczyków w 1903 roku podczas wojny burskiej, 1906 roku w Szwecji, 1909 w Turcji, 1910 w Niemczech, w 1912 w Austro-Węgrzech, dopiero w 1915 we Francji.
Odchodzenie od bogactwa munduru miało też swoje praktyczne uzasadnienie. Większość mundurów oficerskich miała błyszczące i bogate dodatki (pagony, akselbanty, hafty itp.) ułatwiając odszukanie dowódców na polu walki i powodując nieproporcjonalnie duże straty wśród oficerów.
W XIX mundur wojskowy był wszechobecny na ziemiach polskich, niosąc za sobą wiele znaczeń, także symbolicznych. Przeważnie osoba nosząca mundur była uosabiana ze zbrojnym ramieniem narodu lub państwa, którym służyła. Z jego noszeniem wiązały się różne przywileje oraz pojęcie honoru. Mundur łączono przeważnie z władzą i potęgą państwa. Było to m. in. powodem nakładania munduru wojskowego przez prawie wszystkie koronowane głowy Europy, szczególnie w czasie różnorodnych uroczystości państwowych i kościelnych.
Polski mundur był widoczny na ziemiach polskich tylko w latach 1807-1831, a przez zdecydowaną większość czasu były to uniformy państw obcych. Z powodu ówczesnych wydarzeń, widok munduru wojskowego wywoływał u obserwatorów różne skojarzenia – zarówno pozytywne jak i negatywne.
Strojne i bogate mundury kształtowały się też pod wpływem tradycji rycerskiej, mody dworskiej oraz wpływów folklorystycznych, a nawet orientalnych. W II połowie XIX wieku, podobnie jak wcześniej, mundur kształtował się pod wpływem mody cywilnej. Długie surduty były popularniejsze niż fraki i kurtki, a obcisłe spodnie zastąpiono luźnymi. Utrzymywano nadal żywe kolory ułatwiające orientację dowódcom i żołnierzom. Stosowanie w kolorach mundurów barw: czerwonej, granatowej, zielonej czy białej, mimo tego że utrudniało maskowanie, utrzymało się do początków XX wieku.
TU WSTAWIĆ P O NAZWIE Kulik_Mariusz-Mundur wojskowy zał.1
Szczegółowy wygląd munduru określały specjalne przepisy, nazywane przepisami ubiorczymi. Precyzowano w nich krój munduru, jego barwę, oznaki i różnorodne dodatki, które można było przy nim nosić. Sposób noszenia dodatkowych elementów był również ściśle ustalony, co szczególnie dotyczyło orderów i medali.
Oznaczenia stopni wojskowych
Jednym z bardziej rozpoznawalnych detali właściwych mundurowi był element, na którym zaznaczano rangę wojskową danej osoby. W zależności od tradycji danego kraju, elementem tym był naramiennik (zwany niekiedy pagonem lub epoletem) lub specjalne patki naszywane na kołnierzu. Na tym elemencie munduru umieszczano kombinacje gwiazdek, beleczek i krokiewek, które wskazywały rangę wojskową danej osoby. Niekiedy wspomniane elementy różnicowano pod względem faktury lub koloru.
W 1791 r. w Wojsku Polskim wprowadzono przepisy określające wygląd zewnętrzny oficerów i żołnierzy oraz sposób oznaczania rang wojskowych. Na lewym naramienniku ukazującym rangę wojskową umieszczano gwiazdki i paski oznaczające: chorążego – jedna gwiazdka, podporucznika – dwie gwiazdki, porucznika – trzy gwiazdki, kapitana – cztery gwiazdki, majora – jeden pasek, podpułkownika – dwa paski, pułkownika – trzy paski, szefa pułku – cztery paski. Podoficerowie nosili galony na kołnierzach i wyłogach rękawów, a oficerowie – galony na czapkach pod barankowym otokiem ( złote w artylerii i wojsku litewskim, srebrne w pozostałych formacjach).
W wojskach Księstwa Warszawskiego stopnie oznaczano epoletami w odpowiedniej barwie i z odpowiednimi bulionami (frędzle). W kawalerii Księstwa Warszawskiego stopnie wojskowe oznaczano na epoletach. Ppor. – epolet złoty dwa razy przerabiany na taśmie pąsowym jedwabiem, por. – epolet złoty przerabiany raz pąsowym jedwabiem, kapitan – epolet złoty bez bulionów (frędzli), szef szwadronu – epolet złoty z małymi bulionami, major – taśma srebrna, chwast z grubymi złotymi bulionami, pułkownik – złoty epolet z grubymi bulionami.
Rangę wskazywały także specjalnie naszywane galony. Na początku XIX wieku były one naszywane na przodzie spodni, na udach, w późniejszym zaś okresie na rękawach kurtek i surdutów na wysokości przedramion. Wówczas o randze wskazywała ilość, szerokość i kolor galonów. Naszywane galony stosowano często w kawalerii w pułkach huzarów.
Osobnym zagadnieniem było umundurowanie generałów. Od lat 70. XVIII wieku jego stałym elementem był haftowany wężyk generalski, który zapożyczono z Francji. Haftowany wężyk generalski był umieszczany na kołnierzu, wyłogach rękawów i rogatywce. Generał major miał pojedynczy wężyk generalski, generał lejtnant – podwójny. Na obu ramionach umieszczano szlify generalskie, z bulionami i torsadą. Hafty i szlify u generałów koronnych były srebrne, a u litewskich – złote.
TU WSTAWIĆ P O NAZWIE Kulik_Mariusz-Mundur wojskowy zał.2
Odmiennego sposobu oznaczania rangi wojskowej używali powstańcy styczniowi. Nie mając oficjalnego munduru jako wyróżnik stanowiska dowódcy oddziału służyły noszone szable i rewolwery. W niektórych przypadkach na rogach kołnierza naszywano srebrne sznurki, trzy dla kapitana, dwa dla porucznika i jeden dla podporucznika. Innym sposobem było stosowanie barwnych szarf określających stanowisko noszącej je osoby.
W Związku Strzeleckim i Polskich Drużynach Strzeleckich nie noszono oznak stopni wojskowych. Oznaką oficerów-instruktorów był czerwony sznurek do gwizdka zaczepiony o guzik zapięcia kurtki i guzik górnej lewej kieszeni. Podoficerowie mieli sznurki zielone, strzelcy – szare. W czasie ćwiczeń noszono na kołnierzu patki funkcyjne.
Po rozpoczęciu pierwszej wojny światowej władze austriackie chciały uznać Legiony za formacje pospolitego ruszenia, co wiązało się z innym oznaczeniem stanowisk. Zamiast gwiazdek miały być używane rozety. Po protestach polskich zniesiono te ustalenia i Legiony uznano za pełnoprawne oddziały wojskowe i nakazano założyć austriackie oznaczenia stopni wojskowych. W I Brygadzie Legionów Józef Piłsudski wprowadził 9 października 1914 r. stopnie oficerskie oznaczone inaczej niż to nakazali przełożeni. Zgodnie z jego decyzją na kołnierzu naszyto karmazynowy wężyk i odpowiednią ilość gwiazdek w układzie poziomym: podporucznik – jedna, porucznik – dwie, kapitan – trzy. Oficerowie starsi od jesieni 1915 r. nosili na kołnierzu srebrny galon w kształcie wężyka ze złotymi gwiazdkami, major – jedną, podpułkownik – dwie, pułkownik – trzy. Podoficerowie nosili na kołnierzu czerwone poziome paski: starszy żołnierz – jeden pasek, kapral – dwa, sierżant liniowy – 3, sierżant prowiantowy – jeden pasek wzdłuż całego kołnierzyka.
TU WSTAWIĆ P O NAZWIE Kulik_Mariusz-Mundur wojskowy zał.3
W 1919 r. w Wojsku Polskim wprowadzono jednolity system oznaczania stopni wojskowych. Opracowując system oznaczania stopni wojskowych nawiązywano do tradycji wojsk dawnej Rzeczypospolitej i powstań narodowych. Tradycyjny srebrny wężyk oznaczał generała. Był on umieszczony na otoku czapki, naramiennikach i rękawach (wężyk usunięto z rękawów w 1935 r.). Oficerowie otrzymali galony na otoku czapki i złączeniu kwater. Poszczególne stopnie oznaczano pięcioramiennymi gwiazdkami. Stopnie podoficerów oznaczano taśmą. Marszałek miał haftowany srebrny wężyk i skrzyżowane złote buławy, generał broni – wężyk i trzy gwiazdki, generał dywizji – wężyk i dwie gwiazdki, generał brygady – wężyk i jedną gwiazdkę; pułkownik – dwa srebrne paski i trzy gwiazdki, podpułkownik – dwa paski i dwie gwiazdki, major – dwa paski i jedną gwiazdkę; kapitan – trzy gwiazdki, porucznik – dwie gwiazdki, podporucznik – trzy gwiazdki, chorąży – jedną gwiazdkę i naramiennik obwiedziony srebrną taśmą.
TU WSTAWIĆ P O NAZWIE Kulik_Mariusz-Mundur wojskowy zał.4
Mundur
Elementy munduru były z reguły stałe: kurtka (początkowo surdut), spodnie, czapka, buty. Zmianom ulegały kroje, oznaki i różne dodatki.
Na początku XIX wieku nie myślano o maskowaniu swej obecności w terenie, a noszony przez żołnierza mundur miał zrobić odpowiednie wrażenie na przeciwniku. W tym celu dobierano np. kształt i wielkość nakryć głowy, by żołnierza optycznie powiększyć (ciężka jazda – kirasjerzy czy grenadierzy w piechocie).
Polskim akcentem w mundurach używanych w XIX wieku był specjalny rodzaj czapki rogatywki, którą nawet nazywano „czapką polską” oraz „kurtka kroju polskiego” (skrócona wersja rajtroku wywodząca się z krótkiego kontusza, w Anglii nazywana coatie).
Czapka polska wywodziła się ze Wschodu. Miała futrzany otok i sukienny wierzch, który z czasem nabrał kształtu czworokątnego. Za pośrednictwem oddziałów tatarskich przyjęła się w polskiej jeździe i rozpowszechniła się jako czapka miękka o barankowym otoku w czasie konfederacji barskiej.
TU WSTAWIĆ P O NAZWIE Kulik_Mariusz-Mundur wojskowy zał.5
W ciągu XIX wieku czapka ta przeszła wiele różnych modyfikacji, zmieniano jej wielkość, dodano daszek, oraz elementy zdobnicze. W wielu armiach europejskich czapkę polską – rogatą nosiły formacje ułańskie.
TU WSTAWIĆ P O NAZWIE Kulik_Mariusz-Mundur wojskowy zał.6
Do połowy XIX wieku olbrzymi wpływ na formę mundurów wielu armii europejskich wywierała wojskowość francuska doby napoleońskiej. To z tego okresu pochodzą czako i, wspomniana wcześniej, czapka polska o kwadratowym denku. Podobnie przejęty został niski, miękki kaszkiet – okrągła czapka z otokiem i daszkiem, w różnych formach stosowana do dzisiaj.
Pod koniec XVIII wieku, w 1791 r. Komisja Wojskowa Obojga Narodów, ogłosiła reformę mundurów noszonych przez wojska polskie. Dla wszystkich rodzajów wojsk wprowadzono kurtki kroju polskiego w kolorze granatowym lub zielonym. Wyłogi w innych kolorach były charakterystyczne dla poszczególnych rodzajów broni. Obcisłe spodnie zamieniono na spodnie szersze, wypuszczane na buty. Spodnie były w kolorze kurtki, natomiast lampasy na nich w kolorze wyłogów. W okresie letnim wprowadzono białe płócienne spodnie. Starano się usunąć wpływy cudzoziemskie w polskim mundurze. W tym czasie wykształcił się ostateczny kształt polskiej rogatywki, która miała mieć także białą kokardę, sznur i pióro. Usztywniono ją prętami i z czasem dodano daszek.
Szczegółowo określano także wygląd żołnierzy kawalerii narodowej, który miał nosić giwer ze skóry glancowanej (nakrycie głowy) z dwiema zasłonami (jedna z tyłu chroniąca przed deszczem, druga z przodu), z rzemieniem do umocowania go na głowie, blachą na boku i kitą włosienną (biała lub czarna) wysoka na osiem cali. Mundur składał się z kurtki płóciennej z naramiennikami, białego sukiennego żupanika, czerwonych szarawarów z granatowym lampasem, butów kroju polskiego i białej opończy. Mundur polski końca XVIII wieku miał być zunifikowany w stylu narodowym, praktyczny w boju przy zachowaniu niezbędnej ozdobności i tradycyjnej barwy.
W czasie powstania kościuszkowskiego wojsko było umundurowane zgodnie z przedstawionymi wyżej zasadami. Jednak nie zawsze się to udawało zrealizować. Z powodu braków gotowych mundurów, milicję krakowską ubrano w to, co było dostępne, tzn. w czerwone rogatywki i białe sukmany.
TU WSTAWIĆ P O NAZWIE Kulik_Mariusz-Mundur wojskowy zał.7
W okresie wojen napoleońskich miało miejsce odrodzenie się polskiego munduru wojskowego i przejmowanie wielu cech z uniformów francuskich. Jego forma, barwa i wielość dodatków była imponująca, i nie miała sobie równych w historii polskiego munduru. Pojawiły się mundury paradne, wicemundury, mundury wielkie, małe, i codzienne itp.
W latach 1815-1830 wygląd polskiego munduru wojskowego podlegał dalszym zmianom. Mimo zachowania w początkowym okresie formy znanej z okresu napoleońskiego stopniowo zmieniano go. Do istniejących elementów polskich i francuskich doszły także rosyjskie, doprowadzając do powstania wzorcowego munduru paradnego, nieprzydatnego jednak w realnym działaniu. Kształt tego munduru wszedł na stałe do polskiej tradycji patriotycznej, ponieważ w nim walczyli powstańcy listopadowi.
Nieoficjalnym mundurem wojskowym był strój powstańca styczniowego. Pierwotnie był to strój cywilny, w którym jednak z czasem pojawiało się coraz więcej elementów mundurowych, przeważnie rosyjskich, chociaż zdarzały się też austriackie i francuskie. Mimo opracowanej instrukcji o umundurowaniu formacji powstańczych nie weszła ona w życie. Oddziały powstańcze miały mieć wygląd jak najbardziej nie rzucający się w oczy. Przeważały ubrania cywilne z dodaniem elementów narodowych w postaci biało-amarantowych kokard i orłów na czapkach, często usztywnianych rogatywkach.
TU WSTAWIĆ P O NAZWIE Kulik_Mariusz-Mundur wojskowy zał.8
Polski mundur wojskowy po wieloletniej przerwie pojawił się dopiero na początku XX wieku w formacjach paramilitarnych organizowanych na terenie Galicji. Były to głównie organizacje „Sokoła” i „Strzelca”, które zrzeszały młodych ludzi w celach przeszkolenia wojskowego i podniesienia ich ogólnej sprawności fizycznej. Ubranie ich było zbliżone krojem do munduru wojskowego, które diametralnie różniło się od munduru wojskowego z pierwszej połowy XIX wieku. Strój ten był wzorowany na ubiorze skautowskim i przeważały w nim elementy praktyczne i przydatne na ówczesnym polu walki, na co miały wpływ trwające wówczas wojny (wojna burska, rosyjsko-japońska). Miał on przede wszystkim uczynić żołnierza niewidocznym w terenie, i stąd odmienny kolor tych uniformów. Poprzednie żywe i jaskrawe barwy zastąpiły różne odcienie szarości, zieleni i błękitu.
W Związku Strzeleckim i Polskich Drużynach Strzeleckich noszono czapki „maciejówki”. W Drużynach Bartoszowych – rogatywki z daszkiem, noszono w nich także kurtkę wzorowaną na dawnej polskiej kurtce ułańskiej.
Mundur Legionów Polskich były szarego, a potem niebieskoszarego koloru. Składały się z okrągłej czapki z daszkiem – „maciejówki”, bluzy strzeleckiej zapiętej pod szyję na kryte guziki rogowe. Szare spodnie były zwężane od kolan w dół i noszono je z owijaczami lub skórzanymi sztylpami. Na nogach noszono trzewiki lub wysokie buty. Na wypadek chłodu noszono szary płaszcz zapinany na dwa rzędy guzików. W II Brygadzie Legionów stosowano austriackie umundurowanie i oznaczenie stopni. W brygadzie tej nakryciem głowy była miękka rogatywka. Kawaleria w I i II Brygadzie Legionów otrzymała szare kurtki ułańskie z czerwonymi wyłogami i wypustkami oraz z dwoma rzędami guzików. Nosili także rogate czapki ułańskie, które w 1915 roku zmieniono na nowe, wzorowane na czapkach ułańskich z czasów Królestwa Polskiego.
TU WSTAWIĆ P O NAZWIE Kulik_Mariusz-Mundur wojskowy zał.9
W 1916 r. część Legionów została przekształcona w Polski Korpus Posiłkowy. W tym samym czasie zatwierdzono nowe przepisy ubiorcze dla polskich oddziałów walczących po stronie państw centralnych. Ustalono w nim nowe zasady oznaczania stopni wojskowych, które oznaczano na naramiennikach. Wprowadzono klamry z orłem, cyfry pułkowe lub emblematy na tarcze orłów i guziki z godłem. Obowiązującym nakryciem głowy miała być „maciejówka”. Czapki oficerskie otrzymały srebrna podpinkę rozetę oficerską oraz większego orła.
W 1917 r. wprowadzono ponowne zmiany w formie polskiego munduru wojskowego. Był on koloru feldgrau, odmienny dla oficerów i szeregowych. Mundury poszczególnych rodzajów broni różniły się od siebie kolorem wypustek na naramiennikach, a u oficerów jeszcze na czapkach, kołnierzach, klapach kieszeni, krawędziach kurtek i mankietach. Ułani otrzymali tradycyjne mundury z amarantowymi rabatami oraz srebrne i białe sznury do czapek ułańskich, srebrnymi wężykami na kołnierzu. Oznaczenie stopni wzorowano na niemieckich, a naramiennik był spleciony z oksydowanego sznura i otrzymał formę trefla.
Mundury polskich formacji walczących w pierwszej wojnie światowej po stronie państw ententy były mundurami rosyjskimi. W Legionie Polskim (puławskim), formującym się na terenie Królestwa Polskiego, do mundurów paradnych dodano elementy munduru ułanów z czasów Królestwa Polskiego. Były to amarantowe okrągłe czapki z białym otokiem, granatowe kurtki z amarantowym stojącym kołnierzem i wyłogami oraz takimi samymi podwójnymi lampasami na spodniach. Spontanicznie nakładano też polskie oznaki, jak małe orzełki na czapkę, guziki z orłem polskim zamiast rosyjskiego, sznury ułańskie. Zostało to jednak zabronione przez władze w 1915 r. Pod koniec wojny w istniejącej przy armii rosyjskiej Dywizji Strzelców Polskich wprowadzono polskiego orła na czapce, w otoki na czapkach uzyskały kolory wzorowane na oznakowaniach Królestwa Polskiego; 1 pułk – otok amarantowy, 2 – biały, 3 – żółty, 4 – niebieski. Po rewolucji październikowej z mundurów zdjęto naramienniki z oznaczeniem stopni. Od grudnia 1917 r. w części oddziałów polskich (I Korpus Polski gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego) stopnie wojskowe oznaczano na rękawach mundurów.
W armii gen. Józefa Hallera formowanej we Francji noszono umundurowanie francuskie koloru szaroniebieskiego. Elementem polskim była czapka rogatywka z orłem. Oznaki stopni noszono tak samo, jak w armii francuskiej.
Po zakończeniu pierwszej wojny światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Wojsko Polskie było ubrane bardzo różnorodnie. Poszczególne oddziały nosiły mundury strzeleckie, legionowe, rosyjskie, niemieckie, austriackie, francuskie, angielskie a nawet elementy japońskiego. By je zespolić chociaż w minimalnym stopniu, w 1919 r. wprowadzono dla wszystkich formacji noszenie orzełka na czapce i oznaki legionowej w formie wężyka na kołnierzu. Nad kształtem nowego munduru Wojska Polskiego pracowano już od końca 1918 r. Największym problemem było pogodzenie dawnych tradycji polskiego munduru wojskowego z wymogami współczesnego pola walki. Mundur nie mógł też przypominać mundurów państw zaborczych. Jako kolor wybrano barwę khaki. Kurtki wzorowano na wzorach brytyjskich i francuskich. Ze względów oszczędnościowych (a także swoistej modzie), zdecydowano, że piechota będzie używała owijaczy na nogach.
Ożywiona dyskusja odbyła się przy wyborze nakrycia głowy. W tym czasie w piechocie noszono czapkę okrągłą – „maciejówkę”, w kawalerii – okrągłą wzoru angielskiego (barwny otok, okuty daszek), w „Armii Hallera” i pułkach wielkopolskich – rogatywki. Po wielu burzliwych dyskusjach, w których głos zabierały także autorytety (m. in. Bronisław Gembarzewski, Marian Kukiel, Wojciech Kossak), zdecydowano że nakryciem głowy żołnierzy Wojska Polskiego będzie rogatywka. Motywowano to uznaniem jej już w XVIII wieku za narodowe nakrycie głowy, które było obecne we wszystkich powstaniach, a także w prawie każdej polskiej formacji biorącej udział w pierwszej wojnie światowej.
Tradycje narodowe starano się też uwzględnić przy ustalaniu koloru patek i wypustek. Karmazynowe wypustki przy granatowych łapkach generałów i oficerów Sztabu Generalnego nawiązywały do wyłogów polskich mundurów generalskich od końca XVIII wieku. Piechota otrzymała granatowe łapki z żółtą wypustką, co miało symbolizować najdzielniejsze pułki polskie walczące od czasów powstania kościuszkowskiego do obrony Warszawy w 1831 r., ułani – karmazynowe patki itd.
Wszyscy żołnierze polscy mieli także na kołnierzy wężyk – srebrny szeroki dla generałów, węższy dla oficerów i wąski dla szeregowych. Oznaki stopni wojskowych umieszczono na naramiennikach i na czapkach.
TU WSTAWIĆ P O NAZWIE Kulik_Mariusz-Mundur wojskowy zał.10
Ostateczny kształt polskiego munduru wojskowego, które nosiło Wojsko Polskie po 1918 roku w niepodległym państwie kształtował się w oparciu o rodzimą tradycję narodową i wpływy obce – francuskie, rosyjskie, austriackie i niemieckie. Jego twórcy sięgnęli wówczas do tradycji istnienia samodzielnego państwa polskiego i walk powstańczych, a elementem łączącym tradycję ze współczesnością stała się czapka rogatywka.
TU WSTAWIĆ P O NAZWIE Kulik_Mariusz-Mundur wojskowy zał.11
Artykuły powiązane
- Kulik, Mariusz – Żałoba narodowa
- Kulik, Mariusz – Mundur urzędniczy
- Kędziora, Alicja – Kostium teatralny – 2. połowa XIX w.
- Kędziora, Alicja – Strój męski – 2 poł. XIX w.
- Kędziora, Alicja – Strój kobiecy – 2 poł. XIX w.
