Pamięć to „właściwość żywych organizmów, wskutek której doświadczenia tych organizmów pozostawiają ślady, modyfikując ich przyszłe doświadczenia i zachowanie się. Dzięki owej właściwości historia tych organizmów jest w nich w pewien sposób utrwalona” (Wierszyłowski 1981: 66). Pamięć definiowana jest także jako „akt psychiczny, którego istotą jest rozpoznawanie jako znanych (wspomnienie, reprodukcja, odtwarzanie, przywoływanie) zachowanych w psychice treści” (Szałek 2004: 23). Psychologowie wyróżniają wiele rodzajów pamięci, między innymi pamięć sensoryczną, krótkotrwałą, długoterminową, fotograficzną, operacyjną i biograficzną. Pamięć słuchowa stanowi element pamięci epizodycznej, która z kolei, obok pamięci semantycznej, jest jednym z typów pamięci opisowej (deklaratywnej). Badania prowadzone przez psychologów wskazują, że „im więcej analizatorów bierze udział w zapamiętywaniu jakichkolwiek treści wrażeniowych, tym trwalej są one pamiętane, łatwiej przypominają się i dłużej utrzymują się w pamięci” (Wierszyłowski 1981: 76). Zapamiętywanie nie jest zatem warunkowane tylko przez pamięć, ale także przez czynniki psychofizyczne i całą strukturę życia psychicznego. Te z kolei zależą w dużej mierze od konkretnych warunków życia i działalności człowieka. Wspomnienia dźwiękowe łączą się ściśle z innymi wspomnieniami zmysłowymi i często są przez nie zdominowane. Jak piszą Weronika Ślęzak-Tazbir i Marek S. Szczepański, najlepszy ogląd przestrzeni i zjawisk w niej zachodzących zapewnia zmysł wzroku i dotyku, zaś
[…] dużo trudniej poznawać przestrzeń za pomocą słuchu, a już całkiem niemożliwe wdaje się smakowanie przestrzeni, nawet jeżeli jest to przestrzeń całkowicie uczłowieczona. Również zmysł węchu mógłby się wydawać zupełnie bezużyteczny w percepcji przestrzeni ze względu na swoją ulotność, tymczasowość. A jednak zapach przestrzeni, gdy skoncentrować się na nim, jest czasem bardziej charakterystycznym landmarkiem aniżeli niejeden budynek czy droga (Ślężak-Tazbir Weronika, Szczepański Marek, Miejskie pachnidło: 18).
Pamięć o dźwiękach i zapamiętywanie otaczających człowieka odgłosów mogą mieć zatem także istotne znaczenie nie tylko dla odnajdywania się w otaczającej go przestrzeni, ale także dla budowania poczucia przynależności do określonego miejsca i czasu oraz własnej tożsamości.
Tożsamość człowieka tworzy przede wszystkim pamięć długotrwała. „Łączy ona jednostkę z przeszłością, a co za tym idzie – pozwala antycypować przyszłość, gdyż dla tego aktu poczucie kontynuacji życia jest niezbędne” (Szałek 2004: 36). Różnice w dźwiękach, jakie pamiętają poszczególni ludzie, wynikają w dużej mierze z ich sytuacji życiowej. Miejsca, w jakich się wychowywali, związane były z określonymi dźwiękami, których w innej okolicy nie można było doświadczyć. Na występowanie pewnych dźwięków wpływ miał także status rodziny, zainteresowania oraz możliwości finansowe. Pamiętane dźwięki są zatem niezwykle różnorodne i wiążą się z wieloma aspektami życia. Część z nich pozostaje w pamięci długotrwałej człowieka i przywoływana jest w pewnych momentach życia, dając poczucie związku z daną przestrzenią czy miejscem właśnie poprzez dobrze znane i pamiętane odgłosy.
Nie każdy człowiek w jednakowym stopniu zapamiętuje otaczające go dźwięki. Zależne jest to od wielu czynników, takich jak jego usposobienie, zawód, zainteresowania czy spostrzegawczość, ale także od uwarunkowań biologicznych czy psychoakustycznych, które powodują większe wyczulenie na określone częstotliwości dźwięków.
Jednym z najważniejszych czynników decydujących o powodzeniu w zapamiętywaniu (nie tylko dźwięków) jest postawa emocjonalna i stosunek do zapamiętywanych treści. Człowiek zapamiętuje przede wszystkim to, co go interesuje, czym się przejmuje, co budzi w nim szczególne emocje i zwraca jego uwagę. Zapamiętujemy elementy dla nas istotne, a o tym co obojętne – zapominamy. Warto podkreślić, iż zarówno pozytywne, jak i negatywne przeżycia emocjonalne zwiększają możliwość zapamiętania i trwałość zapamiętanych treści. Za tego typu zależności odpowiedzialne są procesy biochemiczne zachodzące w ciele człowieka, które pod wpływem emocji powodują łatwiejsze zapamiętywanie (Wierszyłowski 1981: 78-80). Poszczególne wydarzenia z naszego życia utrwalane są w pamięci epizodycznej ( autobiograficznej) i wpływają na nasze późniejsze działania. Ogromne znaczenie mają tutaj emocje, które decydują o naszym nastawieniu czy interpretacji podobnych wydarzeń. Wrażenia słuchowe, odgłosy, które zostaną skojarzone z traumatycznym wydarzeniem z naszego życia, zawsze będą się z nim kojarzyć i wywoływać podobne uczucia. Przykładem mogą być problemy osób, którym głośny huk zawsze przypomina o przeżytych wcześniej bombardowaniach i budzi w nich lęk. Przykład ten pokazuje, jak silna potrafi być pamięć słuchowa i jak duży wpływ wspomnienia dźwiękowe mogą wywierać na codzienne życie człowieka.
Innym ważnym dla zapamiętywania czynnikiem jest uwaga. Występują dwie jej odmiany: spontaniczna (mimowolna) – oparta na wrodzonych i nabytych popędach, oraz dowolna – zależna od świadomej aktywności jednostki. Uwaga jest to koncentracja na określonym bodźcu, działaniu, wspomnieniu, marzeniu itd. Spontaniczna powstaje bez wysiłku, samoistnie i trudno ją skierować na coś innego. Uwaga dowolna zależna jest natomiast od woli jednostki – wywoływana i utrzymywana jest w sposób świadomy. Efektywność zapamiętywania zależy zatem od skoncentrowania i intensywności zauważania, które są częściowo właściwościami wrodzonymi (Wierszyłowski 1981: 80-81). Dla zapamiętywania dźwięków codzienności uwaga i koncentracja wydają się być czynnikami najważniejszymi. Osobiste cechy ludzi sprawiają, że to, co dla jednego z nich jest istotne i co zapamiętuje, inny zupełnie pomija, gdyż nie zwraca na to uwagi. Odnosząc się do wspomnień dźwiękowych warszawskich prażan, zauważyć można interesujący fakt. Wielu z nich opowiada o dźwiękach powodowanych przez różnego rodzaju środki transportu. Prawdopodobnie następujące w czasach ich młodości zmiany w transporcie miejskim (istotne w życiu codziennym) powodowały ich zainteresowanie i zwracały uwagę, dzięki czemu tak często wspominane są obecnie odgłosy wydawane przez zaprzęgi końskie, tramwaje oraz pociągi.
W pracach poświęconych mechanizmom zapamiętywania ważna rola przypisywana jest także samemu nastawieniu na określony cel, w tym przypadku zapamiętywaniu konkretnych treści. Niewielu jest ludzi zwracających uwagę na dźwięki towarzyszące życiu codziennemu. Większość ma trudności z opisaniem otaczających ich najczęściej dźwięków, ponieważ zazwyczaj nie zwraca na to uwagi. Jeśli jednak te same osoby postawią sobie za cel słuchanie i zapamiętywanie dźwięków, będą w stanie wymienić ich bardzo dużo. Zdolność do zapamiętywania jest umiejętnością powszechną. Pewną część odgłosów zapamiętujemy mimowolnie, jednak stawiając sobie to za cel, zyskujemy o wiele lepsze wyniki w zapamiętywaniu. Trudności w określeniu otaczających nas dźwięków są więc w dużej mierze spowodowane brakiem nastawienia na ich zapamiętywanie.
Dla zapamiętywania dźwięków pojawiających się w otoczeniu znaczenie może mieć także zapamiętywanie mimowolne. Tym razem najważniejszą rolę odgrywa nie koncentracja czy uwaga, ale wielokrotna prezentacja. Dźwięki, które stale słyszymy, nawet jeśli nie zdajemy sobie z tego sprawy i nie zwracamy na nie uwagi, zapamiętujemy (Wierszyłowski 1981: 82). Co prawda możemy mieć problemy z przypomnieniem ich sobie, ale kiedy w określonych warunkach znów je usłyszymy, okazują się obecne w naszej pamięci. Wszelkie aktualnie docierające do człowieka bodźce są nieustannie porównywane z zasobami jego pamięci. Ogromna część przypomnienia, czyli odtworzenia tego, co w pamięci istnieje (i mogło zostać zapamiętane mimowolnie), jest właściwie rozpoznawaniem. Reprodukcje pamięci są obrazami zawierającymi najważniejsze dla jednostki elementy, a przypomnienia są jednorazowym aktem (Szałek 2004: 37). Podobnie może być także z bodźcami dźwiękowymi, których na co dzień nie zauważamy, a których brak lub ponowne usłyszenie po długim czasie pozwala nam uświadomić sobie, że je zapamiętaliśmy. Przykładem niech będą chociażby dźwięki orkiestr podwórkowych, dawniej tak powszechnych, a dziś wspominanych z nostalgią i tęsknotą przez starsze pokolenia, ale wspominane także ze względu na pustkę, którą odczuwają oni z powodu ich braku.
Zapamiętywanie dźwięków zależne jest od wielu czynników. Najważniejszymi z nich są stan emocjonalny, uwaga, koncentracja, nastawienie na zapamiętanie oraz wielokrotna prezentacja. Dzięki nim możliwe jest zapamiętywanie różnorodnych dźwięków – słyszanych w różnych miejscach, podczas różnych wydarzeń, zwracających uwagę i zapamiętywanych mimowolnie. Procesy pamięciowe zachodzą w naszych umysłach stale, choć nie zawsze zdajemy sobie z tego sprawę. Część dźwięków zapamiętujemy świadomie, inne docierają do naszych uszu niezauważenie i powodują zdziwienie, kiedy po wielu latach, pod wpływem wydarzeń czy emocji, przypominają się. Wszystkie wspomnienia dźwiękowe są jednak bardzo cenne i nawet po długim okresie mogą się stać źródłem kolejnych wspomnień pozwalającym współczesnym badaczom poznawać „historię” od innej strony oraz odtwarzać jej zmysłowe elementy.
Artykuły powiązane
- Rybicka, Elżbieta – Percepcja nowoczesnego miasta
- Norkowska, Aleksandra – Słuchanie w mieście
- Kierzek-Trzeciak, Paulina – Ciompa – pejzaż dźwiękowy
- Janicka, Anna – Zapolska – polisensoryczność przestrzeni miejskiej
- Łupienko, Aleksander – Muzyka w polskim domu w wieku XIX
- Kierzek-Trzeciak, Paulina – Pejzaż dźwiękowy
- Kierzek-Trzeciak, Paulina – Fonosfera
- Norkowska, Aleksandra – Dźwięki miasta
- Czabanowska-Wróbel, Anna – Pamięć zmysłów – elegie młodopolskie
- Tenczyńska, Anna – Stasiuk – słuch i słuchanie
- Tenczyńska, Anna – Iwaszkiewicz – pamięć i wyobraźnia słuchowa
