Pięta

Pięta to 'tylna część stopy’. Leksem ten jest związany przede wszystkim ze”sceną chodzenia”, co podkreśla etymologia słowa: nazwa pięta pochodzi od 'stąpania, kroczenia’, zawiera ten sam rdzeń co wyrazy pąć (’droga’), pątnik (’pielgrzym’).

Podobnie jak w wypadku większości nazw części ciała, mamy tu do czynienia z sytuacją przenoszenia obserwacji dotyczących własnej sfery somatycznej na inne elementy otoczenia. Ze względu na charakterystyczny kształt zdrobnienie piętka jest używane w znaczeniu 'górna lub dolna zaokrąglona część bochenka chleba’.

Umiejscowienie w całym ciele człowieka nasuwa zaś wniosek, że pięty – podobnie jak cała noga/stopa stanowią”najniższy punkt”postaci człowieka. W wypadku leksemu noga/stopa najistotniejsza jest, jak wynika z powyższych analiz, konceptualizacja:”dół”- 'wartościowanie negatywne’. Leksem pięta wiąże się zaś dodatkowo z charakterystyką 'dolny kraniec, ostatni element ludzkiej sylwetki’. Bezpośrednio do takiego przekonania odwołują się np. zwroty: od pięt do karku 'od samego dołu do góry, całkowicie’ (np.:”Mróz przeszedł po nim od pięt aż do karku.”); sięgać do pięt, aż za pięty 'do samej ziemi; np. o ubraniu długim aż o ziemi’. Tego rodzaju kategoryzacja nie musi odnosić się wyłącznie do postrzegania wymiarów fizycznych, może bowiem zostać przeniesiona na inne zjawiska, np. na obrazowanie relacji międzyludzkich, o czym świadczy zwrot nie dorastać, nie sięgać komuś do pięt 'nie dorównywać komuś, być na znacznie niższym poziomie’. Nieco podobne założenia stoją też u podstaw jednostki dusza poszła, uciekła komuś w pięty 'ktoś stracił odwagę, przeląkł się’. Pięta jako 'dolny kraniec’ ludzkiej postaci jest bowiem”najdalszym miejscem”, do którego może”uciec dusza człowieka”. Należy tu zapewne odwołać się do utrwalonego w języku wyobrażenia ludzkiego ciała jako”pojemnika na myśli, uczucia”, zewnętrznej formy, powłoki (Lakoff, Johnson 1988). W niej”mieszka”, jest umiejscowiona świadomość, uczuciowość – dusza człowieka (por. np. życie wewnętrzne, w zdrowym ciele zdrowy duch, wielka dusza w małym ciele itp.). Jeśli więc dusza ucieka w pięty, również odwaga, poczucie pewności”chowają się”w najdalszym krańcu ludzkiego ciała (por. też poszło komuś w pięty 'komuś zrobiło się nieprzyjemnie, dało mu się coś we znaki’).

Elementem wynikającym z obserwacji cech fizycznych, dodawanym do cechy 'najniższy punkt, najdalszy kraniec ciała’, jest także charakterystyka 'element niewielkich rozmiarów’. Możemy więc wyobrazić sobie duszę ludzką, która”kuli się” (ze strachu),”kurcząc się”do takich rozmiarów, że”mieści się”w bardzo małej części ciała. Jako dolny kraniec ludzkiej postaci oraz element niewielkich rozmiarów a także tylna, nieczęsto dostrzegana część stopy pięta zyskuje konotację 'mało ważna część ciała’. Jest to widoczne np. w związkach wyrazowych: mieć kogoś, coś w pięcie 'nie liczyć się z kimś lub czymś; nie dbać o kogoś, nie interesować się kimś lub czymś’ (wyrażanie lekceważącego stosunku do czegoś,”spychanie”rzeczy mało dla kogoś ważnych w najdalsze obszary świadomości); mieć dowcip, rozum, rozsądek w piętach 'mieć bardzo mało rozumu, rozsądku, dowcipu’ (w tym wypadku istotne jest zapewne również krańcowe przeciwstawienie”przestrzenne”elementów: głowa 'rozsądek, rozum’ – pięta). Inną realizację tych samych założeń obserwujemy w wypowiedzeniu ktoś ma więcej (rozumu) w pięcie niż ktoś inny w głowie.

Inny istotny tu element konceptualny wiąże się z elementem ’poruszania się w przestrzeni’. Jak już zaznaczono, leksem pięta pochodzi prawdopodobnie od 'stąpania, kroczenia’ i zawiera ten sam rdzeń co wyrazy pąć (’droga’), pątnik (’wędrujący pielgrzym’). Zwrot gubić pięty; pokazywać, zbierać pięty odnosi się więc do kogoś, kto 'bardzo szybko się przemieszcza, biegnie, zwłaszcza gwałtownie ucieka’. Pewne znaczenie ma tu również fakt, że pięta jest 'tylną częścią stopy’: z tego powodu ten, kto znajduje się, idzie z tyłu za”bohaterem sceny”- następuje mu na pięty, depce po piętach 'idzie, postępuje za nim tuż tuż; goni go’. Sam”bohater”może zaś – w odniesieniu do tej samej sytuacji powiedzieć, że ma kogoś na piętach, za piętami 'ma kogoś tuż tuż za sobą’. O innym sposobie poruszania się mówi zaś zwrot odwrócić się, wykręcić się, zakręcić się na pięcie 'odwrócić się szybko, gwałtownie; czasem też w znaczeniu przenośnym 'obrazić się na kogoś, odejść, odwrócić od kogoś’. Podstawowe znaczenie tego zwrotu, łączące się z cechą 'szybkości, gwałtowności wykonywanego ruchu’, jest prawdopodobnie podstawą wyrazu wiercipięta 'człowiek niespokojny, ruchliwy, nie umiejący usiedzieć spokojnie w miejscu’.

Źródła

  • Bruckner Aleksander; „Słownik etymologiczny języka polskiego”; Wiedza Powszechna, Warszawa 1996.
  • Lakoff George, Johnson Mark; „Metafory w naszym życiu”; przeł. Tomasz, R. Krzeszowski, PIW, Warszawa 1988.

Artykuły powiązane