O związku pojęciowej kategorii płci z językową kategoriąrodzaju pisał już Jan N. Baudouin de Courtenay. Według niego rodzaj gramatyczny jest skutkiem animizacji myślenia językowego właściwego Arioeuropejczykom, a zwłaszcza seksualizacji (upłciowienia) wyobrażeń językowych, narzucania rozróżnienia męski – żeński nie tylko ludziom i zwierzętom, ale też roślinom i rzeczom martwym: ten żołnierz, ten pies, ten dąb, ten kamień, stół; ta dziewczyna, ta owca, ta brzoza, tak szafa, ta portmonetka; to dziecko, to zwierzę, to drzewo, to lustro, to pokrętło. Potwierdza to już sam sposób nazywania opozycji rodzajowych, które w języku polskim (i innych znanych nam językach) są nazywane płciowo.
Również Renata Grzegorczykowa stwierdziła, że rodzaj gramatyczny
[…] genetycznie […] stanowi pozostałość właściwego pierwotnym indoeuropejczykom animistycznego spojrzenia na świat, postrzegania wszystkich rzeczy jako ożywionych”, ale współcześnie „w większości języków indoeuropejskich kategoria ta zanikła lub jest wykorzystywana do sygnalizowania relacji składniowych, jak w językach słowiańskich (Renata Grzegorczykowa, Kategorie gramatyczne: 447 – 448).
Zatem mimo że rodzaj naturalny (związany z płcią) legł u podstaw wytworzenia się rodzaju gramatycznego, to jednak kategorie te nie pokrywają się w pełni – językowa kategoria rodzaju nie stanowi prostego odwzorowania kategorii biologicznej płci. Rodzaj gramatyczny to kategoria wielopłaszczyznowa, bo obejmująca różne poziomy systemu językowego – semantykę, składnię, morfologię, zakresowo szeroka, bo właściwa wszystkim odmiennym częściom mowy – rzeczownikom, zaimkom, przymiotnikom, liczebnikom i niektórym formom czasowników oraz niejednolitą, bo dla jednych części mowy jest kategorią klasyfikującą (rzeczownik), dla innych fleksyjną (przymiotnik, liczebnik, czasownik). Rodzaj gramatyczny przysługuje wszystkim rzeczownikom i ma charakter czysto umowny, konwencjonalny, np. wyrazy, posiadając to samo znaczenie, mogą mieć różny rodzaj gramatyczny — por. kamień i skała, gałąź i konar, głowa i łeb. Ucząc się języków obcych, często obserwujemy różnice rodzaju rzeczowników nazywających te same desygnaty, np. w językupolskim szczupak, szpital, żart są rodzaju męskiego, natomiast wrosyjskim żeńskiego ščuka, bol’nica, šutka są rodzaju żeńskiego. Słońce w języku polskim jest rodzaju nijakiego, w języku włoskim żeńskiego (el sole), w języku niemieckim żeńskiego (die Sonne). Co więcej systemy rodzajowe poszczególnych języków są różne. Np. w języku włoskim, hiszpańskim i francuskim istnieje system dwuczłonowy – wyróżnia się dwa rodzaje – męski (masculinum) i żeński (femininum). Dwa rodzaje wyróżnia się także w językach szwedzkim i duńskim, przy czym jest to rodzaj „realny” (wspólny męsko-żeński) i rodzaj nijaki. W językach angielskim, niemieckim i rosyjskim, podobnie jak w polskim, istnieje system trójczłonowy — wyróżnia się oprócz męskiego i żeńskiego rodzaj nijaki (neutrum). Istnieją też języki, w których w ogóle nie występuje rodzaj, np. język węgierski, fiński czy turecki.
Nawet w tym samym języku możliwe jest przypisywanie temu samemu rzeczownikowi różnych rodzajów – ten klusek, skwarek, rodzynek, gerber, podkoszulek i ta kluska, skwarka, rodzynka, gerbera, podkoszulka. Np. w Krakowie niektórym rzeczownikom mającym w języku ogólnym rodzaj męski przypisuje się rodzaj żeński – ta beretka, krawatka, litra, magiel, warianta (Markowski 1975: 99). Podobnie w gwarach w liczbie mnogiej nie zawsze jest wyróżniany rodzaj męskoosobowy i niemęskoosobowy. Jak pisze T. Skubalanka, przedstawiając warianty fleksji gwarowej:
widać ścieranie się 4 różnych typów konstrukcji syntaktycznych w zakresie kongruencji:
1) północno-wschodniopolski typ: te dobre chłopy kosili, baby poszli, konie się paśli;
2) południowo-zachodniopolski typ: te dobre chłopy kosiły, baby posły, konie się pasły;
3) środkowo-północnopolski typ: te dobre chłopy kosili, baby poszły, konie się pasły;
4) zachodnio- i zachodnio-południowopolski typ: jak w języku ogólnopolskim. (Władysława Książek-Bryłowa, Teresa Skubalanka, Wariantywność polskiej fleksji: 49)
Rzeczowniki nie odmieniają się przez rodzaje – mają na stałe przypisany pewien rodzaj (jest kategorią klasyfikującą dla tej części mowy), w odróżnieniu od przymiotników, zaimków, liczebników, czasowników, które zmieniają swój rodzaj, dostosowując się do rodzaju nadrzędnego rzeczownika, któremu towarzyszą jako jego „satelity” (kategoria fleksyjna dla tych części mowy), np. ten nowy student, ta nowa studentka, to nowe okno, pięciu studentów, pięć studentek/okien.
Podstawową funkcją rodzaju gramatycznego jest wiązanie wyrazów. Jest to funkcja syntaktyczna (składniowa). Użycie w zdaniu rzeczownika o określonym rodzaju gramatycznym pociąga za sobą konieczność użycia w tym samym rodzaju gramatycznym innych wyrazów, które się z nim łączą. Np. jeśli użyjemy słowa ławka, które jest rodzaju żeńskiego, to musimy także użyć określających go przymiotników w rodzaju żeńskim – czyli długa, drewniana, stara (a nie: długi, drewniany, stary), a także żeńskich form czasownika w czasie przeszłym, czyli stała, znajdowała się (a nie: stał, znajdował się).
Kategoria gramatyczna rodzaju w odniesieniu do rzeczowników obejmuje dwa rodzaje ich desygnatów: 1) „przedmioty” nieożywione, czyli nie mające płci oraz 2) istoty żywe (osoby i zwierzęta), czyli mające płeć.
W przypadku pierwszej z wyróżnionych grup desygnatów rodzajma charakter umowny. Zróżnicowanie rodzajowe ich nazw jest oparte na konwencji, najczęściej uzależnione od form tych wyrazów, np. rzeczowniki zakończone na spółgłoskę najczęściej są rodzaju męskiego (ten dworzec, sklep, chodnik, ale ta kieszeń, śmierć, noc), zakończone na -a żeńskiego (ta świeca, cerata, szafa, ale ten mężczyzna, poeta, pianista), zakończone na –o, -e, -ę nijakiego (to okno, pole, ramię, ale ten wujcio, Józio, brzunio). Skoro omawiana grupa rzeczowników oznacza desygnaty nie posiadające płci, pytanie o zakres korelacji rodzaju i płci w ich przypadku nie ma racji bytu. Jednak związku kategorii rodzaju tych rzeczowników z kategorią płci dowodzi obecne zwłaszcza w poezji i malarstwie zjawisko tzw. semantyzacji rodzaju gramatycznego – dla nazw, których rodzaj gramatyczny jest arbitralny, nieumotywowany w żaden sposób czynnikami pozajęzykowymi, tworzone są płciowe charakterystyki zgodne ze stereotypowym wyobrażeniem płci (odpowiednio do rodzaju gramatycznego męskie lub żeńskie).
W przypadku drugiej grupy rzeczowników nazywających ludzi i zwierzęta (zatem „obiekty” posiadające płeć) można stawiać pytania o: 1) zakres korelacji rodzaju gramatycznego nazw i płci oznaczanych osób lub zwierząt, 2) zakres istniejącej symetrii między nazwami męskimi i żeńskimi, nazwami mężczyzn i kobiet, samców i samic.
Artykuły powiązane
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Kobieta w świetle danych systemowych
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Płeć – wykładniki morfologiczne
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Kobieta w świetle danych ankietowych
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Językowy obraz kobiety w przysłowiach
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Płeć w języku
