Potocki – węch

Atrybutami alegorycznej Panny Woni we fraucymerze Rozkoszy światowej z młodzieńczego poematu Wacława Potockiego jest trybularz i „miech […] z piżmy, perfumami,/ z proszkami pachniącymi abo zybetami” {{ cite (’22342′) }}, które Panna bez wątpienia pożyczyła od swej bliźniaczej siostry z Światowej rozkoszy Hieronima Morsztyna. Symbolicznym królestwem zmysłu powonienia są pachnące ogrody, a źródłem jego największej przyjemności – aromatyczne maści, olejki i perfumy.

Konwencjonalną i mityczną zarazem krainą zapachówjest oczywiście żyzna Arabia, rodząca „zapaszyste balsamy” i różne „wdzięcznej zioła woniej” {{ cite (’22343′) }}. Do tego samego kręgu konwencji zalicza się też same imiona intensywnie wonnych substancji, z których pojawi się u autora Wojny chocimskiej ambra, hizop, mirra, piżmo, kadzidło, a obok nich także lasy indyjskie i „asyryjskie ziele” {{ cite (’22345′) }}, które w geście żałoby wszystkie odtrąci od siebie cierpiący po stracie dziecka ojciec – bohater i podmiot trenów pisanych przez poetę po śmierci syna Stefana. Ból powodowany utratą pierworodnego odmienia wszystkie doznania i zaprzecza każdej radości, jakiej źródłem był niegdyś zmysłowy kontakt ze światem. Odwrócenie to nie omija powonienia, którego świadectwo o otaczającym, pełnym uroku świecie streszcza poeta w dwóch słowach: „wącham – smród” {{ cite (’22346′) }}.

W wierszach łużeńskich uroczo pachną kwiaty, najbardziej ponętnie fiołki i róże, a ich aromaty współtworzą sugestywną, „zapaszystą” aurę „wonnych dziardynów”. U zarania swej młodości wspaniałe zapachy roztacza dopiero stworzona ziemia, gdzie:

Wdzięczny zapach wydaje balsam i lilia,
Miętka, narcyz, majeran, rozmaryn, szałwia,
Lawenda z szpikanardą, lubczyk i bukwica,
Ruta zdrowa z piołynem, hizop i bylica.
Wonia, którą wydały niezliczone zioła,
Których imion wyliczyć nie podobna zgoła,
Nieba doszła, o niebo oparła się aże,
Kiedy Bóg drzewom wstawać po ziemi rozkaże.
—- Wacław Potocki;Tydzień stworzenia świata: 6-7

W poezji Potockiego zakres woni jest zróżnicowany. Pachną przecież nie tylko kwiaty, zioła i piżma. Wspaniale pachnie las i płynące z drzew „gumi”, czyli żywice {{ cite (’22347′) }}; węch rozpoznaje karty, przesiąknięte dymem świec. Nawet mieszkańców pewnych regionów rozpoznać można po specyficznej woni, związanej z ich obyczajami kulinarnymi: Prusowie i Ślązacy „jako wydry prześmiardli rybami” {{ cite (’22348′) }}.

Nieobce są poecie inwektywy zapachowe, należące do najsilniejszych i najbardziej wulgarnych w jego języku, czego przykładem może być wypowiedź rotmistrza Lipskiego, który w Wojnie chocimskiej nazywa tureckiego cesarza „śmierdziuchem na poły przegniłym” {{ cite (’22349′) }}. Są u autora Moraliów zapachy metaforyczne, jak w przypadku pracy, o której czytamy, że „pachnie potem” {{ cite (’22350′) }}, są też wonie skatologiczne. Do tych ostatnich należy „cuchnienie z ust” {{ cite (’22351′) }}, fetor „smrodliwego wychodka” {{ cite (’22352′) }}, uryny – „smrodliwego brzydu”, od którego cesarze rzymscy nie wstydzili się pobierać podatku {{ cite (’22353′) }} oraz niekontrolowanej fizjologii trawienia pokarmów – niekiedy przyczyny rozbawienia świadków wstydliwego wypadku, a nierzadko znamienia starości lub słabego zdrowia. Spośród woni fizjologicznych najbardziej charakterystyczny jest fetor tchórzostwa, co potwierdzają „ci, którzy doznali zapachem,/ że tchórz, większym przejęty, bardziej śmierdzi strachem” {{ cite (’22354′) }}. Fetor, duszność i zepsute powietrze to również zapachy wanitatywne – sensualne znamiona grobu i rozkładu {{ cite (’22355′) }}, podobnie jak inny znak marności spraw tego świata – drażniąca i dusząca woń płonącego papieru, na którym widnieją znaki świeckich honorów i sławy {{ cite (’22356′) }}.

Zapach dymu znamionuje nie samą przecież marność, tak jak jego źródłem nie bywają wyłącznie palące się karty pełne wierszy czy szlacheckich herbów. Jeśli wydobywa się z tlącego kadzidła, ma wymiar sakralny i jest oznaką Boskiej chwały. Biblijne porównanie czci oddawanej Stwórcy do wznoszących się wonnych smug kontynuowane jest w wierszach Potockiego w postaci obrazu miłego Bogu dymu czystych modlitw, który „anieli, wziąwszy z serc ludzkich ołtarzów,/ kładą przedeń ofiary do turybularzów” {{ cite (’22357′) }}.

Wonią przewyższającą wszystkie najpiękniejsze aromaty świata i w przeciwieństwie do nich nieprzemijającą, jest zapach wiecznego żywota. Nie czuje go ciało, lecz duch, a jego zmysłową zapowiedzią był „wonnej maści słój szpikanardowej”, którego zawartość „Pani jakaś” wylała na nogi Jezusa (Potocki 1911a: 67).

Źródła

Źródła

• Potocki Wacław, „Fraszki” (powst. II poł. XVII w.), [w:] tegoż, „Dzieła”, t. 1, oprac. Leszek Kukulski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987a.
• Potocki Wacław, „Moralia” (powst. II poł. XVII w.), oprac. Tadeusz Grabowski, Jan Łoś, t. 1, Wydawnictwa Akademii Umiejętności w Krakowie, Kraków 1915a.
• Potocki Wacław, „Moralia” (powst. II poł. XVII w.), oprac. Tadeusz Grabowski, Jan Łoś, t. 2, Wydawnictwa Akademii Umiejętności w Krakowie, Kraków 1915b.
• Potocki Wacław, „Ogród nieplewiony” (1907, powst. II poł. XVII w.), [w:] tegoż, „Dzieła”, t. 2-3, oprac. Leszek Kukulski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987b.
• Potocki Wacław, „Pieśni nabożne z różnych miejsc ewangeliej świętych […]” (powst. II poł. XVII w.), [w:] tegoż, „Dzieła”, t.. 1, oprac. Leszek Kukulski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987c.
• Potocki Wacław, „Rozkosz światowa. Rozkosz duchowna” (powst. I poł. XVII w.), [w:] Jakub Teodor Trembecki, „Wirydarz poetycki”, t. 2, oprac. Aleksander Brűckner, Towarzystwo dla Popierania Nauki Polskiej, Lwów 1911a.
• Potocki Wacław, „Syloret albo prawdziwy obraz nieosłabionego najdotkliwszemi przeciwnościami męstwa i […] ufności […]” (powst. II poł. XVII w.), [b.m.i w.] 1764.
• Potocki Wacław, „Tydzień stworzenia świata” (powst. I poł. XVII w.), [w:] Jakub Teodor Trembecki, „Wirydarz poetycki”, t. 2, oprac. Aleksander Brűckner, Towarzystwo dla Popierania Nauki Polskiej, Lwów 1911b.
• Potocki Wacław, „Wojna chocimska” (1850, powst. II poł. XVII w.), oprac. Aleksander Brűckner, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2003.

Opracowania

• Backvis Claude, „Panorama poezji polskiej okresu baroku”, pod red. Aliny Nowickiej-Jeżowej i Romana Krzywego, t. 1-2, Wydawnictwo Optima JG, Warszawa 2003.
• Brückner Aleksander, „Spuścizna rękopiśmienna po Wacławie Potockim”, t. 1-2, Nakład Akademii Umiejętności, Kraków 1898-1899.
• Cieszyńska Beata, „Okna duszy. Pięć zmysłów w literaturze barokowej”, Wydawnictwo Point, Bydgoszcz 2006.
• Czechowicz Agnieszka, „Różność w rzeczach. O wyobraźni pisarskiej Wacława Potockiego”, Instytut Badań Literackich, Warszawa 2008.
• Hanusiewicz Mirosława, „O »człowieku cielesnym« w poezji religijnej Wacława Potockiego”, [w:] Religijność literatury polskiego baroku, pod red. Czesława Hernasa, Mirosławy Hanusiewicz, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1995.
• Hanusiewicz Mirosława, „Święte i zmysłowe w poezji religijnej polskiego baroku”, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1998.
• Nowicka-Jeżowa Alina, „»Inwentarz podgórskich majętności«”, czyli wiersze Wacława Potockiego o kondycji ziemiańskiej”, „Roczniki Humanistyczne KUL” 2001, z. 1.
• Prejs Marek, „Interpretacja cyklu „Pieśni albo Treny od wiosny, lata, jesieni, zimy. Wobec tradycji czarnoleskiej”, „Roczniki Humanistyczne” 2001, z. 1.
• Rowińska-Szczepaniak Maria, „Z innej perspektywy. Hieronima Morsztyna i Wacława Potockiego udział w sporze o wartości”, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu” Filologia Polska, XXIX, 1991.
• Szczęsny Stanisław, „»Ogród« Wacława Potockiego. Epicka całość, malowidło świata, „Ogród. Kwartalnik” 1992, nr 1.
• Szczukowski Ireneusz, „»Wszyscy między śmiercią a żywotem wiszą«. Jeszcze raz o »człowieku cielesnym« Wacława Potockiego”, „Ogród. Kwartalnik” 2003, nr 3-4.
• Wiśniewska Halina, „Wartościowanie Turków w »Wojnie chocimskiej« Wacława Potockiego, „Przegląd Humanistyczny” 1997, nr 1.

Analizowane i przywoływane w tekście utwory

• Potocki Wacław, „Fraszki” (powst. II poł. XVII w.), cyt. za: Potocki Wacław, „Dzieła”, t. 1, oprac. Leszek Kukulski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987a (lista cytowanych utworów: „Na tchórza”, cytat na s. 405).
• Potocki Wacław, „Moralia” (powst. II poł. XVII w.), oprac. Tadeusz. Grabowski, Jan. Łoś, t. 1, Wydawnictwa Akademii Umiejętności w Krakowie, Kraków 1915a (lista cytowanych utworów: „Cavam Arabiam serere”, cytat na s. 600; „Honory i tytuły świeckie”, cytat na s. 11; „Nabożeństwa do niektórych plebanów”, cytat na s. 11-12; „Od umarłego dań”, cytat na s. 380)
• Potocki Wacław, „Moralia” (powst. II poł. XVII w.), oprac. Tadeusz. Grabowski, Jan. Łoś, t. 2, Wydawnictwa Akademii Umiejętności w Krakowie, Kraków 1915b, (lista cytowanych utworów: „[Łyska] Drugi raz na toż”, cytat na s. 64; „Trębacki żywot”, cytat na s. 184).
• Potocki Wacław, „Ogród nieplewiony” (1907, powst. II poł. XVII w.), cyt. za: Potocki Wacław, „Dzieła”, t. 2-3, oprac. Leszek Kukulski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987b (lista cytowanych utworów z tomu 2: „Cuchnienie z ust”, cytat na s. 115-116).
• Potocki Wacław, „Pieśni nabożne z różnych miejsc ewangeliej świętych […]” (powst. II poł. XVII w.), [w:] tegoż, „Dzieła”, t.. 1, oprac. Leszek Kukulski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987c (lista cytowanych utworów: „Pieśń abo Tren XXXVIII Od wiosny”, cytaty na s. 521-522)
• Potocki Wacław, „Rozkosz światowa” (powst. I poł. XVII w.), cyt. za: Jakub Teodor Trembecki, „Wirydarz poetycki”, t. 2, oprac. Aleksander Brűckner, Towarzystwo dla Popierania Nauki Polskiej, Lwów 1911a, cytaty na s. 56, 67.
• Potocki Wacław, „Syloret albo prawdziwy obraz nieosłabionego najdotkliwszemi przeciwnościami męstwa i […] ufności […]” (powst. II poł. XVII w.), [b.m.i w.] 1764, cytaty na s. 27.
• Potocki Wacław, „Tydzień stworzenia świata” (powst. I poł. XVII w.), [w:] Jakub Teodor Trembecki, „Wirydarz poetycki”, t. 2, oprac. Aleksander Brűckner, Towarzystwo dla Popierania Nauki Polskiej, Lwów 1911b, cytaty na s. 6-7.
• Potocki Wacław, „Wojna chocimska” (1850, powst. II poł. XVII w.), oprac. Aleksander Brűckner, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2003, cytat na s. 24, 267.

Artykuły powiązane

• Czechowicz, Agnieszka – Potocki – dotyk
• Czechowicz, Agnieszka – Potocki – słuch i dźwięk
• Marzec, Grzegorz – Orzeszkowa – zapach w „Nad Niemnem”
• Marzec, Grzegorz – Sienkiewicz – zapach w „Quo vadis”
• Marzec, Grzegorz – Pozytywizm – zapach