W dobie staropolskiej czasownik oględać nie miał ustabilizowanego aspektu, o czym świadczą definicje z SStp (‘ujrzeć, obejrzeć, zobaczyć, zbadać’ i‘widzieć, patrzyć na coś’ – w sumie 33 poświadczenia) oraz przykładowe zdania ukazujące, że oznaczał także czynność dokonaną: „Wyslem møze, ktorzisz oglødayø zemyø y wskazø, ktorø drogø moglibichom wnidz” (SStp: BZ Deut 1, 22) i „Podzmy asz do Bethlege<m> a oglądaymy tho slovo, czo szya stalo” (SStp: EwZam 293). Był on polisemem najczęściej poświadczanym w znaczeniach percepcyjnych; ponadto miał treść‘dokonać prawnych oględzin, wizji’,‘odwracać się patrząc do tyłu’, chociaż odnotowano go również w zdaniach, w których oznaczał‘rozsądzać, rozstrzygać’ i‘zażądać, upomnieć się’. Omawiany wyraz w znaczeniu‘dokonać prawnych oględzin, wizji’ informował o celowej percepcji wzrokowej i nabierał cech terminu prawnego. Miał on też dużo wyższą frekwencję od czasownika podstawowego ględać.
Niejasna jest treść analizowanego czasownika w zdaniu „Thysz szyna bozego w kosczyelye offiyerowala, khtoregosz w czyelye ogladala y obezrzala” (SStp: Naw 30) przyporządkowanym w SStp do znaczenia percepcyjnego wzrokowego. Być może należy je zinterpretować w kontekście szesnastowiecznego cytatu z czasownikiem obeźrzeć: „Bo oczy moie obezdrzały Zbawiciela twoiego” (SXVI: Krofej C7v), który objaśniono jako‘patrząc na kogoś lub coś poznać kogoś lub coś’. W takim wypadku oglądanie w ciele nie tyle należałoby łączyć z doświadczeniem sensualnym, co ze zrozumieniem istoty tegoż i poznaniem intelektualnym.
Czasownik oględać się nie miał wysokiej frekwencji w dobie staropolskiej. Zapisano go w znaczeniach:‘odwracać się patrząc do tyłu’,‘rozglądać się dokoła’,‘brać pod uwagę, zastanawiać się’ oraz‘patrzyć na kogoś prosząco, spodziewać się pomocy’, co pozwala wnioskować o zachodzącym w nim wówczas procesie przesuwania się dominanty znaczeniowej. Prymarnie wyraz ten najprawdopodobniej oznaczał‘patrzeć za siebie, oglądać się na kogoś, na coś; rozglądać się’ (por. konstrukcję oględnąć się za się), lecz treść ta uległa uabstrakcyjnieniu i sekundarnie czynność oglądania się na kogoś, coś zaczęto traktować przenośnie, jako:
1.‘ patrzeć na kogoś, gdy się czegoś od niego chce’ →‘patrzeć na kogoś w określony sposób: prosząco, spodziewając się pomocy’ oraz
2.‘patrzeć na czyjąś reakcję’ →‘nie działać samodzielnie, brać pod uwagę czyjeś zdanie, liczyć się z nim’.
W polu semantycznym derywatówczasownikaoględać komponent percepcyjny niekiedy był nie do oddzielenia od mentalnego, co ukazują słownikowe parafrazy oglądacza/ oględacza‘ten, kto ogląda, widzi, bada coś’ i oględania‘obejrzenie, zbadanie’. Kontekst świadczy o tym, że w zdaniu „Iozve… a Calef… ostalasta ziwa ze wszech, ktorzis bili wyszli kv oglødanyv zemye” (SStp: BZ Num 14, 38)przez oglądanie nie rozumiano tylko‘obejrzenia’, ale też‘zbadanie, rozpoznanie, dowiedzenie się czegoś’ (por. w Biblii tysiąclecia: „… którzy badali kraj…”)
Treści czasownika oględać poświadczone do 1500 roku utrzymywały się w kolejnym stuleciu: według autorów SXVI oznaczał on‘patrzeć, widzieć, przypatrywać się; zobaczyć, obejrzeć’ (907), jego synonimami były m.in. wyrazy widzieć, pobaczyć, przebaczyć, obaczać i opatrzać mówiące o postrzeganiu za pomocą wzroku, np. „Abowiem toć ieſt táiemnicá á ſpráwá wiáry ſwiętey/ wierzyć rzecżam niepodobnym/ których áni ocżymá oględáć/ áni rozumem ogárnąć nie może” (SXVI: RejPos 67v), „Poſłał tedy Iozue s Setym dwu ſzpiegierzow do Ierychá miáſtá/ áby ie przebacżyli á oglądáli” (SXVI: BielKron 46v) oraz „Dispicio, Pilnie oglądam/ obaczam/ opátrzam/ y tám y ſám oczy wrażam” (SXVI: Mącz 405d). Czasownik oględać nadal mógł wyrażać zarówno aspekt dokonany, jak również niedokonany – o jego znaczeniu decydował kontekst. Za przykład niech posłużą następujące zdania z XVI wieku: „Wynidź á ogląday znaſzli tego cżłowieká” (SXVI: HistRzym 46) i „A (ták) zgromádziłem ie ku rzece/ która wchodzi do Acháwy/ y leżeliſmy tám trzy dni y ogladałem lud y offiárniki” (SXVI: BudBib 1. Esdr 8/15).
W SXVI wyróżniono też szczegółowe treści czasownika oględać: najliczniej występujące w tekstach –‘przeżyć coś, być czynnym lub biernym świadkiem jakiegoś wydarzenia (zwykle związanego z patrzeniem, widzeniem, niekiedy: doczekać się)’ (275 notacji) oraz mające niższą frekwencję –‘stwierdzić, przekonać się, zrozumieć (nie tylko za pomocą wzroku)’ (59), jak w zdaniu „Oglądáy ij rozmyſl tu ſobie o duſſo nábożná/ iaká tam żaloſtz ij boleſtz była/ gdy ſie z ſynem matka roſtáwala” (SXVI: OpecŻyw 88v),‘dokonać urzędowych oględzin, przeglądu, inspekcji, obdukcji’ (34),‘zwrócić uwagę, zastanowić się, rozważyć’ (29) i‘przeczytać’ (17).
Już ze staropolskich cytatów wynikało, że proces leksykalizacji był bardziej zaawansowany w czasowniku oględać się niż w oględać: formacja z morfemem się w XVI wieku zwykle była poświadczana w znaczeniach mentalnych (ponad 240 notacji na 298), najczęściej oznaczała ona‘mieć wzgląd, brać pod uwagę, liczyć się z kimś albo z czymś, kierować się czymś w postępowaniu’ (236). Zachowanie towarzyszące postrzeganiu za pomocą oczu (‘odwracać się, rozglądać się’ itp.) stało się punktem wyjścia dla użyć przenośnych: człowiek przed podjęciem decyzji zastanawia się, często zwraca się wówczas – w sensie dosłownym – do innych osób po poradę, wysłuchuje ich opinii i porównuje je.
Znaczenia percepcyjne niedokonanego oględać się (‘odwracać się, spoglądać do tyłu, za siebie’ 29 notacji i‘rozglądać się dookoła; patrzeć’ – 9) są poświadczone w cytatach: „Czemu kiedy ludzie wſtáią/ Ná ſwoy ſie gnoy oglądáią” (SXVI: BierEz D3v)i „Tedy ći którzy rozum máią/ Tego ſie też oſtrzegáią: Wſtawſzy oglądaią ſie ná zad/ By rozum z głowy nie wypadł” (SXVI: BierEz D3v). W zdaniach niejasnych, gdy wyraz oględać się oznaczał czynność dokonaną bądź niedokonaną, ma zaświadczone treści‘widzieć się, zobaczyć się, przypatrywać się sobie’ (9) i‘być widzianym’ (1) z morfemem się pełniącym różne funkcje.
Mimo definicji podkreślającej treści percepcyjne (‘patrzenie, spoglądanie, przypatrywanie się, widzenie; obejrzenie, zobaczenie’) wyrazu oglądanie w SXVI, z wielu zdań wynika, że nie był on jednoznaczny, świadczą o tym również jego wyrazy bliskoznaczne z objaśnienia Mączyńskiego: „Idę przećiwko komu ku oglądániu/ ſpátrzeniu/ wywiedzeniu co ſie s nim dźieye” (SXVI: Mącz 495c).Autorzy SXVI wyróżnili następujące szczegółowe znaczenia oglądania:‘oględziny, inspekcja, lustracja, obdukcja’ (8) i‘spotkanie, widzenie się’ (5), które ilustrują zdania: „Woźnemu od oglądánia zábitego ma bić dan groſz” (SXVI: UstPraw D3v) i – bardzo ciekawe – „O czym oſtátek do vſtnégo oglądánia odkłádam z […] mym M. Pánem” (SXVI: SarnStat 228).
Na podstawie słownikowej peryfrazy‘ten, kto ogląda, przygląda się, bada’ trudno rozstrzygnąć, czy w znaczeniu szesnastowiecznego oględownika dominował wzrok, czy wiedza wynikająca z przyglądania się czemuś i zgłębiania tego (por. peryfraza oględacza w SStp). Mączyński za jego łaciński odpowiednik uznał połączenie „speculator […] naturae”, a treść omawianego wyrazu miało przybliżyć omówienie „wywiádownik rzećzy przirodzonych” (SXVI: Mącz 407a), przywołujące raczej intelekt.
W XVI wieku rodzina wyrazów pochodnych od oględać i oględać się utworzonych sufiksalnie była liczna, należały do niej formacje nominalne ogląd, oglądający, oglądany, oględowan, [oględnik], oględny i [oględziny] oraz werbalne oglądnąć się, [oględywać] i oględnąć. Wszystkie one mają zaświadczone w tym czasie znaczenie zmysłowe związane z postrzeganiem za pomocą wzroku. Na szczególną uwagę zasługują treści dwóch z nich: przymiotnika oględny oznaczającego‘przejrzysty, taki, w którym można się przejrzeć’ i poświadczonego poza korpusem rzeczownika oględziny‘oglądanie; pierwsze odwiedziny u narzeczonej’.
Czasownik oglądać w XVII i pierwszej połowie XVIII wieku miał znaczenie percepcyjne, co potwierdzają liczne cytaty, nadal też nie ustabilizował się jego aspekt – wynika to z przykładowych zdań: „Naзaiutrз ieзdзiliſmy oglądać mury ſmolenſkie opus godne widзenia naibywalſзego cudзoзiemca” (SXVII-XVIII: OssŻyw K 25v) i „Wieś kupiłem (…), idę ią oglądáć” (SXVII-XVIII: MłodzKaz 418/ III).
Synonimami oglądać były w tym czasie wyrazy oglądywać, obejrzeć, patrzyć (por. SXVII-XVIII: Kn II), spatrzeć (por. SXVII-XVIII: ErnHand 58-59) i przypatrzyć się (por. SXVII-XVIII: ŻółkPocz 21) wskazujące na aktywność patrzącego. Do percepcji wzrokowej odwołuje się też zdanie „Tá codзień ocзekiwáłá o tych cзáśiech oglądáć Syná/ ktorego nośiła w žywoćie ſwoim” (SXVII-XVIII: BirkNiedz 30). Postrzeganie zmysłowe, najpierw dosłowne, stanowiło punkt wyjścia do powstania związków frazeologicznych o przenośnej już później treści: oglądać przyszły dzień‘dożyć’ (por. SXVII-XVIII: OssŻyw K 53r), oglądać oblicze Pana Boga (por. SXVII-XVIII: SobJListy 210), oglądać twarzą w twarz (SXVII-XVIII: GdacPan 63) czy oglądać w dobrym zdrowiu (por. SXVII-XVIII: DrobTuszInf 62).
Tak samo jak w XVI, w kolejnych stuleciach, w treści czasownika oglądać się dominowały komponenty mentalne‘mieć wzgląd na kogoś, liczyć się z kimś’, co potwierdzają liczne cytaty, np. „Dębom, cedrom, cyprysom folgować nie miała [sc. śliwa], Ani się na rodzaj swój, ani oglądając Na moc” (SXVII-XVIII: VerdBłażSet 86). Morfem się mógł w tym wyrazie informować o wzajemności widzenia się (z kimś), jak ukazuje zdanie „Zdrów do Zamościa przyiechałem ze wszystkimi mymi dobrymi przyiaciółmi y powinowatymi w dobrym zdrowiu się oglądaiąc” (SXVII-XVIII: GollPam 21). Analizowany czasownik pojawiał się też w użyciach takich, jak w zdaniu „Y w lubym się oglądac Stambole…” (SXVII-XVIII: PotWoj 151), w którym oznaczał‘znaleźć się gdzieś’. Leksykalizację tego czasownika poświadcza rzeczownik oglądanie się bogatszy semantycznie od formacji oglądanie, który oznaczał zarówno czynności konkretne: „Oglądánie śię w зad/ (…) po ſtronach” (por. SXVII-XVIII: Kn II) i „Oglądánie śię з-kim” (por. SXVII-XVIII: Kn II), jak również stany mentalne: „Oglądánie śię ná co/ ná kogo/ Réſpékt. Obawiánie się/ Wзgląd” (por. SXVII-XVIII: Kn II), podczas gdy wyraz bez morfemu się występował tylko w znaczeniach konkretnych, związanych z percepcją wzrokową.
Równieżinne derywaty sufiksalne od czasownika oglądać miały wyłącznie znaczenie sensualne; dotyczy to czasownika oglądywać będącego m.in. wyrazem bliskoznacznym obejrzeć, baczyć, obaczać, postrzegać i zoczyć (por. SXVII-XVIII: Kn II), pochodnego od niego rzeczownika oglądywanie (por. „… aby stajnia jako najbliżej oka pańskiego zbudowana była, dla częstego koni oglądywania i nawiedzania” SXVII-XVIII: DorHipp 78) oraz czasownika oględować („Hetman mury oględował Y Syońſkiego miáſtá połoзenie” SXVII-XVIII: TasKochGof 71). Za synonimy należy uznać w tym okresie wyrazy ogląd i oględziny, oznaczające‘wizytę w domu dziewczyny na wydaniu’, mającą na celu zobaczenie panny, jej rodziny i domu oraz, ewentualnie, rozmowę o posagu.
Linde scharakteryzował czasowniki oglądać i obejrzeć w jednym artykule hasłowym. Podstawowe dla nich znaczenie percepcyjne ilustrują liczne cytaty, por. „Wracasz na łono matki, tak dawno czekany, Jakże jestem szczęśliwa, że ciebie oglądam!” L: Niemc. P. P. 34). W niektórych kontekstach oglądać miał bardziej wyspecjalizowaną treść już w wieku XVI, co oddaje peryfraza‘na około patrząc uważać’ („Oględował galery i wszystkie armaty” L: Paszk Dz. 40). Dodatkowe komponenty semantyczne omawianego czasownika uwypukla również definicja‘jadę, idę miasta, kraje, w pielgrzymstwo dworne się wdaję; jadę abym zwiedził kraje dalekie’ z Thesaurusa Knapiusza (zob. L: Cn. Th. 615). To ostatnie znaczenie było również charakterystyczne dla odsłownego oglądania (por. L: Cn. Th. 615), będącego wyrazem bliskoznacznym współpodstawowego oględowania. Formacje oględy i oględziny należy uznać, według L, za synonimy oględowania już w XVI wieku w kontekście „Kiedy o czyich leciech wątpią, tam oględowanie ciała miejsce ma” (L: Szczerb. Sax. 198). Przymiotnik oględny został poświadczony w L zarówno w znaczeniu konkretnym‘od oglądania, do oglądania, oglądający, mogący być oglądanym’, jak również przenośnym‘oglądający się, wzgląd mający, względny’ i poparty zdaniem z nienotowanym wcześniej przymiotnikiem nieoględny „Na grób nieoględny stawisz domy” (L: Hor. 1, 301 Nar.).
Czasownik oglądać się (omówiony w L łącznie z obejrzeć się) w dalszym ciągu miał zarówno treści konkretne, percepcyjne (‘w zad popatrzeć, abo po stronach popatrzeć’ i z przyimkiem z kim‘ ujrzeć się z kim, widzieć się z kim, zejść się z kim’), jak również mentalne (z przyimkiem na‘uważać co, zastanawiać się nad czym, względać na kogo, wzgląd mieć nań’). Właśnie znaczenie abstrakcyjne zaświadczył dla nomen actionis oglądanie się Knapski, a za nim Linde (‘wzgląd, obawianie, obawa, *respekt’). Okazuje się jednak, że mentalna treść czasownika oglądać się na kogo w zależności od kontekstu mogła zyskiwać dodatkowe komponenty znaczeniowe: zwrot ten można było rozumieć także jako‘obawiać się go’ bądź‘spodziewać się ratunku [od niego – A.E.P.]’. Prawdopodobnie z takich kontekstów jak „Oglądać się na wszystkie strony, jak złodziej” (L: Teat. 32 b, 87) – który rozglądając się sprawdzał, czy ktoś go nie widział – wyewoluowały następujące użycia „Bo kto ogląda się na lewo i na prawo, tchórz jest” (SJAM: KPP 660-662).
Trudno zinterpretować sens omawianego wyrazu na podstawie SW, gdzie zarejestrowano dużą liczbę formacji z tej rodziny występujących w dawnych zabytkach i gwarach na przełomie XIX i XX wieku. Bez kwalifikatorów pozostawiono w tym słowniku czasowniki oglądać i oglądać się o aspekcie niedokonanym, rzeczowniki odsłowne oglądanie, oglądanie się i oględziny oraz przymiotnik oględny wraz z derywatami.
Charakterystyka wyrazów oglądać i obejrzeć wraz z ich innymi formacjami współrdzennymi w jednym artykule hasłowym nie pozwala na zbyt daleko idące wnioski. W SW przypisano im treści‘obrzucić wzrokiem dla rozpoznania, ocenienia; zlustrować, przypatrzyć się na wszystkie strony’ i‘widzieć, zobaczyć, ujrzeć kogo, co, patrzeć na kogo, co’. Jednak przytoczone zdania (w których niejednokrotnie skrócono czasownik do pierwszej litery) nie pozwalają nawet stwierdzić, czy oba te znaczenia miał wyraz oglądać. Jego aspekt niedokonany potwierdzają liczne zdania ilustrujące drugi z sensów. W tym, jak rozumiano czasownik oglądać na początku XX wieku, pomaga SJPDor, do którego zostały wszak wyekscerpowane źródła od połowy XVIII wieku począwszy. W słowniku tym uznano go za odpowiednik aspektowy obejrzeć w znaczeniu‘patrząc z różnych stron poznać co, zapoznać się z czym; przypatrzyć się, przyjrzeć się komu, czemu’, dla omawianego czasownika była zaś charakterystyczna wyłącznie percepcyjna treść‘widzieć (kogo, co), patrzeć (na kogo, co)’.
W SW zarejestrowano liczne treści czasownika oglądać się (omówionego łącznie z obejrzeć się). Mimo że zdania ilustrujące użycia tego wyrazu odnotowano wyłącznie dla znaczeń mentalnych (‘rozejrzeć się, upatrując czego; rozpatrzyć się’,‘liczyć, rachować, spuścić się na kogo, na co; baczyć, pomnieć, wziąć pod uwagę, na rozum, mieć na względzie co, uwzględnić co, nie zapomnieć o kim, czym, liczyć się z kim, czym’ z przyimkiem na)i opatrzonego kwalifikacją chronologiczną‘widzieć się z kim, spotkać się z kim, zejść się z kim, widzieć kogo’, nie można go uznać za pozbawiony komponentów percepcyjnych: świadczy o tym dobitnie współczesna polszczyzna oraz zdania z SJPDor. Oglądać się tworzył parę aspektową z czasownikiem obejrzeć się w znaczeniach:‘przypatrzyć się samemu sobie, przejrzeć się w czym’ i‘zwracając głowę w jakimś kierunku popatrzeć na co lub na kogo; obracając głowę rzucić spojrzenie w tył; patrząc na wszystkie strony rozejrzeć się’ (za SJPDor). Oglądać się nie ma natomiast w SJPDor zaświadczonego odpowiednika obejrzeć się w rozumieniu‘spodziewać się od kogo pomocy, liczyć na kogo (co); zastanawiać się nad czym’, z którego do współczesności pozostał zleksykalizowany zwrot (robić coś) nie oglądając się na kogo, co. Warto zwrócić uwagę, że nie zaświadczono w tym słowniku sensu‘mieć wzgląd na kogo, co’, który występuje do dziś, zwłaszcza z przeczeniem.
Znaczenie bierne, konkretne (‘mogący być obejrzanym, do oglądania, widzialny’) przymiotnika oględny zostało na początku XX wieku uznane za dawne (kwalifikator †), żywa natomast była jego treść czynna, abstrakcyjna. Stał się on zatem w drugiej połowie XIX wieku jednoznaczny. Definicję strukturalno-znaczeniową‘oglądający się na okoliczności, osoby, aby nie zrobić albo nie powiedzieć czegoś takiego, czegoby się potym żałowało, baczny, przezorny, ostrożny, uważny, opatrzny’ uzupełniają synonimy omawianego wyrazu. Występował on w wyrażeniach: oględny na przyszłość, oględny w wyborze, w wypowiedzeniu swojego zdania, w SW zarejestrowano go także w cytatach „Litwin rozsądny i oględny” (SW: Pol; por. SJAM: L3 422) i „Rej szedł śmiało a na oślep, gdzie drudzy oględniejsi nogi stawiać nie śmieli” (SW: Krasz.). Tak rozumieli go również redaktorzy SWil, którzy sparafrazowali zdanie z L: „Starcze nieoględny, na co stawiasz domy?” (brak w tym słowniku, tak samo jak w L i SW, hasła nieoględny).
Rzeczownik oględziny utrzymał do początku XX wieku swoje pierwotne znaczenie zaświadczane od XVI wieku (‘pierwsza wizyta kawalera u panny’), w dobie nowopolskiej uległ jednak generalizacji (prawdopodobnie wskutek wycofywania się z użycia niektórych treści wyrazów współrdzennych) i oznaczał także‘oglądanie, obejrzenie, rewizję, wizję’ (por. jedno ze średniopolskich znaczeń rzeczowników oglądanie i oględowanie), np. w wyrażeniu oględziny pośmiertne bliskoznacznym do obdukcji. W obu tych znaczeniach oględziny mogły zostać zastąpione wyrazem ogląd, który został w SW uznany za synonim współpodstawowego wyrazu wzgląd. Wydaje się, że na rozumienie rzeczownika ogląd wpłynęły w XIX wieku treści współpodstawowego poglądu, a także przymiotnika oględny (o czym świadczy przykład użycia w SWil, umieszczony tam odnośnik do wyrazu oględność i sama postać wyrazu oględ).
Duża liczba rejestrowanych w SWil i SW formacji współpodstawowych oraz ich bliskość semantyczna świadczy o zmianach słowotwórczo-znaczeniowych zachodzących w tej rodzinie wyrazów. D. Buttlerowa zwracała wielokrotnie uwagę, że dublety słowotwórcze były w drugiej połowie XIX wieku usuwane z języka, jeśli nie doszło w nich do repartycji znaczeniowej. Współcześnie wyraz oględziny jest rozumiany jako‘dokładne obejrzenie kogoś lub czegoś, zwłaszcza poszkodowanego’ (ISJP), utrzymał się więc w znaczeniu dominującym w tym wyrazie na początku XX wieku, a zaświadczonym po raz pierwszy explicite w wyrażeniu oględziny ciała umarłego w połowie XIX wieku (SWil).
Spośród omówionych powyżej (poza wyrazem oględziny) współcześnie występują czasowniki oglądać i oglądać się, rzeczowniki ogląd i przymiotnik oględny wraz z derywatami. Z mediami wiązać należy pojawienie się formacji oglądalność.
Czasownik oglądać łączy się z biernikiem. W ISJP odnotowano dla niego (wraz z czasownikiem obejrzeć) dwa znaczenia: 1. „Jeśli obejrzeliśmy film, sztukę, mecz, wystawę itp., to zapoznaliśmy się z nimi, patrząc na nie” i 2. „Jeśli obejrzeliśmy jakąś osobę, rzecz, scenę lub jakieś miejsce, to spędziliśmy pewien czas, patrząc na nie dokładnie, aby je lepiej poznać”. Regionalnie występuje też forma dokonana oglądnąć. Wieloznaczny czasownik oglądać się (jako odpowiednik aspektowy obejrzeć się) ma obecnie następujące treści: 1. (w użyciu zwrotnym) „Jeśli obejrzeliśmy jakąś osobę, rzecz, scenę lub jakieś miejsce, to spędziliśmy pewien czas, patrząc na nie dokładnie, aby je lepiej poznać”, 2. „Jeśli obejrzeliśmy się za kimś lub kogoś, to spojrzeliśmy na niego, odwracając głowę w jego kierunku” i 3. „Jeśli ktoś obejrzał się za jakąś osobą lub rzeczą, to a) zainteresował się nią, b) poszukał jej, np.. patrząc dookoła”. Występuje on również (niezależnie od obejrzeć się) w zaświadczanych od dawna, dziś już zleksykalizowanych konstrukcjach: ktoś ogląda się na kogo, co („Mówimy, że ktoś ogląda się na jakąś osobę lub jej postępowanie, jeśli wstrzymuje swoje działanie, czekając na to, co ona zrobi” ISJP) i ktoś nie ogląda się na kogo, co („Mówimy, że ktoś nie ogląda się na jakieś osoby lub okoliczności, jeśli realizuje swój zamiar, nie zważając na nie”, np. „Mieli się nie oglądać na koszty i trudności” ISJP).
Zgodnie z charakterystyką z ISJP rzeczownik ogląd występuje w znaczeniu stricte percepcyjnym (‘wzrokowe postrzeganie lub widzenie czegoś’) i przenośnym, gdy oznacza uwewnętrznione, związane z indywidualnymi doświadczeniami i wrażliwością danej osoby postrzeganie (por. cytaty „Tragiczne młodzieńcze doświadczenia na zawsze zabarwiły jego ogląd świata…”, „Niekiedy spojrzenie pisarza bywa bardziej przenikliwe niż ogląd historyka” ISJP).
Przymiotnik oględny utrzymał swój zakres znaczeniowy opisany w SW (por. „Jeśli ktoś mówi o czymś negatywnym w sposób oględny, to wyraża się umiarkowanie, unikając ostrych sformułowań” ISJP), chociaż zmianie uległa częściowo jego łączliwość składniowa (nie łączy się on z przyimkiem na), zawężeniu uległy konteksty, w których wyraz ten występuje: spotyka się go w zwrotach powiedzieć o czymś w oględnych słowach, w oględny sposób, chociaż można tak też mówić o kimś, wyrażającym się w taki sposób (por. ISJP), np. być oględnym w gestach, w słowach, w stosunku do kogoś, do czegoś (por. USJP).
Na marginesie dotychczasowych rozważań warto napisać, iż w SStp zarejestrowano czasownik zoględać, który wystąpił trzykrotnie w różnych zabytkach. Ma on zaświadczony zarówno aspekt dokonany (i treść‘zobaczyć’) w zdaniu „Dobrze baczy (sc. Judaszu), yze thy yesz v czyemnosczy grzechow polozon, yze oblycza mystrza tvego nye zoglądasch” (SStp: Rozm 550), jak również niedokonany (i znaczenie‘pooglądać’) w cytacie „Podle liczbi czterdzesci dnyow, w nichzescze to zoglødali zemyø, roc za dzen policzon bødze” (SStp: BZ Num 14, 34). Linde formację zoglądać opatrzył kwalifikatorem chronologicznym lub frekewncyjnym (*), był to, według niego, dokonany odpowiednik czasownika oglądać o treści‘zobaczyć, zoczyć’, co zgadza się zperyfrazą z SStp. Wyraz ten wystąpił w cytacie „… Byś wszedł i pod obłoki, zoglądam cię w niebie” (L: Chrzyszt. Nin. C 4 b) i należy go uznać za okazjonalizm, który ponownie zarejestrowano w SWil i SW. Istnienie wyrazu zoględać/ zoglądać świadczy o tkwiącej w języku potencji do tworzenia poliprefiksalnych derywatów za pomocą prefiksu z- (zwłaszcza od zleksykalizowanych czasowników z przedrostkiem o- / ob-), za analogiczny przykład można uznać parę obaczyć : zobaczyć.
Artykuły powiązane
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia czasowników ględać/ glądać i oględać/ oglądać i formacji pochodnych
- Kozaryn, Dorota – Wzrok i słuch w przysłowiach staropolskich
