Hipotypoza w ujęciu retorycznym wiązana jest często z inną figurą makrostrukturalną – ekfrazą, czasami figury te są ze sobą utożsamiane. Te dwie kategorie opisu różnią się jednak od siebie w znaczący sposób i są traktowane odrębnie (Louvel 1998: 81). Hipotypoza, podobnie jak ekfraza, również oznacza opis, ale tak silnie sugestywny, że prawie namacalny. Pierre Fontanier zalicza hipotypozę do „figur stylu powiązanych z imitacją” (Fontanier, 2002: 390), wśród których wyróżnia wspomnianą hipotypozę (jej funkcją jest unaocznienie) i harmonizm (jego funkcją jest sprawić, aby odbiorca coś usłyszał). Nazwa ta wywodzi się z greki i oznacza „model, oryginał, obraz”, jest derywatem od słów „rysować, malować” (Fontanier 2002: 390-391). Hipotypoza tworzy z opisu żywą scenę, obraz w podwójnym sensie: obraz wizualny i obraz retoryczny. Porównania i alegorie są często właśnie hipotypozami (Dupriez 2003: 240).
Hipotypoza może odsyłać do malarstwa podejmującego różnorodną tematykę, np. sceny zbiorowe przedstawiające budowę miasta, prace polowe, sceny batalistyczne, katastrofy naturalne, święta, tańce, pijatyki czy plagi (Morier 1975: 497). W przypadku hipotypozy opis jest na tyle schematyczny, że obraz można powiązać z całą grupą malarstwa mieszczącego się w jakiejś klasie obrazów (np. sceny rodzajowe, martwe natury, pejzaże zimowe). Referencja zatem nie musi opierać się na konkretnym obrazie. Hipotypoza odwołuje się do zbioru ogólnokulturowej wiedzy czytelnika, do jego kompetencji, które pozwalają mu skojarzyć opisywany obraz za pośrednictwem zmysłu wzroku z określonym typem malarstwa. W ten sposób w umyśle czytelnika wytwarza się uogólniony obraz zawartego w utworze uobecnienia dzieła sztuki. Intencja samego poety wiąże się nie tyle z odesłaniem do konkretnego malowidła, co właśnie z odesłaniem czytelnika do całej klasy obrazów o podobnej tematyce.
Opis w hipotypozie – w przeciwieństwie do ekfrazy – nie odnosi się do jakiegoś konkretnego dzieła sztuki, ale raczej pośrednio wytwarza przywołanie jakiegoś obrazu i narzuca czytelnikowi konieczność ustalenia ścisłych kryteriów pozwalających wskazać w tekście wyznaczniki malarskości bez posługiwania się prostą analogią. Figura ta sugeruje analogię z jakimś obrazem lub z jakimś charakterystycznym typem obrazowania malarskiego. Poniżej fragment wiersza Adama Zagajewskiego Malarze Holandii (Zagajewski 1994: 16), który stanowi przykład hipotypozy:
Adam Zagajewski : Malarze Holandii: [brak strony]
Grube okna puchnące od światła.
Materialność ołowianych obłoków.
Suknie jak kołdry. Wilgotne ostrygi.
Rzeczy są nieśmiertelne, ale nie służą nam.
Drewniane chodaki potrafią iść same.
Kafle podłogi nie nudzą się nigdy,
czasem grają w szachy z księżycem.
Brzydka dziewczyna studiuje list
napisany sympatycznym atramentem. (…)
Źródła
- Dupriez Bernard, “Gradus. Les procédés littéraires”, Nathan Université, Paris 2003.
- Dziadek Adam, „Obrazy i wiersze. Z zagadnień interferencji sztuk w polskiej poezji współczesnej”, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004.
- Fontanier Pierre, „Les Figures du discours” Paris 2002.
- Morier Henri, „Dictionnaire de poétique et de rhétorique”, PUF, Paris 1975.
- Zagajewski Adam, „Ziemia ognista”, Wydawnictwo a5, Poznań 1994.
Artykuły powiązane
- Rembowska-Płuciennik, Magdalena – Wizualizacja lektury
- Dziadek, Adam – Studium
- Niebelska-Rajca, Barbara – Enargeia
- Horodecka, Magdalena – Kapuściński – sztuka patrzenia
- Cieszyńska, Beata – Alegorie zmysłów w wierszu Symeona Połockiego „Pięć zmysłów następują”
