W staropolskich tekstach czasownik pachać pojawił się w cytacie „Szlyvbu… nye zapomynaycye any czcycye bogow czvdzich… Ale ony nye posluchaly, nyszly podle obiczaia swego drzewyeyszego pachaly” ( Słownik staropolski, dalej SStp: BZ IV Reg 17, 40) w znaczeniu‘czynić, działać’ (z kontekstu wynika, że czynić źle – tak też go zinterpretował A. Bańkowski w Etymologicznym słowniku języka polskiego,dalej ESJPBa, II 480).
Czasownik pachać był poświadczony w XVI wieku w zwrotach z rzeczownikami dziwy, złości, nierządności, nieszlachetność (pięć notacji spoza korpusu teksów w Słowniku polszczyzny XVI wieku, dalej SXVI), które pozwalają go rozumieć jako‘czynić coś złego’, co w zestawieniu ze staropolskim cytatem sugeruje, zdaniem Mariana Bugajskiego, że wyrazu tego „używano w dwóch znaczeniach: bardzo ogólnym‘czynić’ i wąskim‘czynić coś złego’ ” (Bugajski 2004: 101). Specjalizacja znaczenia była najprawdopodobniej efektem ograniczania łączliwości tego wyrazu do kontekstów (por. Buttlerowa 1984: 156) o negatywnym zabarwieniu, np. pachać złości‘czynić, robić’ → pachać‘czynić coś złego’. Czasownik spachać ‘uczynić, zrobić’ dwukrotnie zaświadczony w dobie staropolskiej w połączeniach: mężobójsto spachał (por. SStp: BZ Ex 22, 3) i wiele złego spachali (por. SStp: Gn 182b) tworzył najprawdopodobniej parę aspektową z pachać.W XVI wieku wystąpił kilkakrotnie w twórczości Łukasza Górnickiego (informacja z indeksu SXVI – por. Basaj, Siatkowski 2006: 212-213). Raz odnotowano w Biblii królowej Zofii rzeczownik spachanie (spachanie zdrady por. SStp: BZ Ex 22, 9). Za „prawdopodobne” (za SXVI) znaczenie czasownika pachać się zapisanego w tekstach z XVI wieku redaktorzy tego słownika uznali‘być niespokojnym’.
W staropolskich zabytkach zarejestrowano czasownik zapachać o treści‘wydawać z siebie przyjemną woń’ bliskoznaczny dowonieć i wonie puszczać (por. SStp: ca 1455 JA XIV 492), a w szesnastowiecznych także wyraz pachać w znaczeniu‘owiewać zapachem, okadzać’ (por. SXVI: RejZwierz 106v). Raz wystąpił w nich rzeczownik pach o treści‘woń, zapach’ ( (SXVI: ProtKonterfet A4) za Słownikiem języka polskiego Lindego, dalej L).
Wyraz pachnąć poświadczony w XVI wieku 45 razy miał ogólną treść‘wydzielać jakąś woń’, za bliskoznaczne doń czasowniki Jan Mączyński uznał trącić i woniać (por. SXVI: Mącz 368a). W 15 cytatach oznaczał on‘wydzielać przyjemny zapach’, w czterech –‘wydzielać nieprzyjemny zapach, śmierdzieć’. W ponad połowie użyć (23 notacje) pachnąć miał sens przenośny:‘być, wydawać się czymś, jakimś, mieć cechy czegoś’ (pachnąć czymś 8 notacji, pachnąć jak 1),‘zapowiadać coś (zwykle złego), zagrażać czymś’ (pachnąć czymś 11),‘być przedmiotem pragnień, podobać się (komu)’ (pachnąć komu 2).
Antonina Grybosiowa, charakteryzując „XVI-wieczny stan polskiej opozycji homo // animal w polu semantycznym percepcji węchowej”, napisała, że „bardzo ważnym procesem w omawianym polu jest likwidacja polisemii pachnąć:‘wchłaniać woń’ i‘wydzielać woń’” (Grybosiowa 1989: 80). Wydaje się, że o takiej wieloznaczności czasownika pachnąć w XVI wieku (i później) nie może być mowy, ponieważ przytoczony wniosek badaczka wyciągnęła na podstawie cytatu „Co widzimy, słyszymy, czujemy, pachniemy, smakujemy, dziełem jest natury” (L: Krup. 3, 134) ze Splanchologii… Jędrzeja Krupińskiego żyjącego w XVIII wieku i podała za jego autora niejakiego Krowickiego.
Znaczenie szesnastowiecznych derywatów czasownika pachnąć odnosi się do przyjemnych doznań związanych z odczuwaniem zapachów; potwierdzają to zaświadczone po razie rzeczownik pachnienie i przysłówek pachniąco. Imiesłów pachniący (na 19 poświadczeń 10 w formie pachniący i 9 – pachnący) miał ogólną treść‘wydzielający jakąś woń’: w 12 cytatach była ona przyjemna, w trzech nieprzyjemna. Trzy cytaty zaświadczają użycia przenośne tego wyrazu, zgodne ze znaczeniami czasownika pachnąć.
Przedstawione pobieżnie treści czasownika pachać i pachnąć oraz ich nielicznych derywatów ukazują, skąd się biorą trudności przy objaśnianiu etymologii wyrazów z tej rodziny słowotwórczej. Już z SXVI nie wynika, jak na podstawie zaświadczonych znaczeń traktować odnotowany dwukrotnie czasownik pachać – czy jako wyraz polisemiczny czy jako dwa homonimy (czy miały one wspólną genezę?) (por. Buttlerowa 1976: 239-247).
Nie wiadomo również, czy pachać o treściach‘czynić’,‘czynić coś złego’ był wyrazem rodzimym, odziedziczonym z prasłowiańszczyzny, czy też – na co mogą wskazywać staropolskie poświadczenia z Biblii królowej Zofii – został zapożyczony z języka czeskiego (jako zapożyczenie leksykalne bądź semantyczne). M. Basaj i J. Siatkowski poddali w wątpliwość dawniejsze pomysły (zob. Basaj, Siatkowski 2006: 212-213), iż pachać jest bohemizmem. Swoje stanowisko uargumentowali polisemią tego czasownika w dialektach języka polskiego, w których ma on m.in. znaczenia‘dokazywać, popełniać coś złego, ciężko pracować, odgarniać plewy, straszyć drób’ (Basaj, Siatkowski 2006: 212-213).
Artykuły powiązane
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia wyrazów niuchać, niuch
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Historia czasowników pachać i pachnąć/pachnieć od XVII wieku do współczesności
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia wyrazów węch, wąchać, węszyć
