Etymologia wyrazu niuchać jest niejasna – istnieją przynajmniej trzy pojawiające się w literaturze od dość dawna pomysły na objaśnienie pochodzenia tego czasownika. Jest to słowo ogólnosłowiańskie, zaświadczone poza polskim w językach: rosyjskim, bułgarskim, serbsko-chorwackim, czeskim, górnołużyckim i dolnołużyckim. Przytoczył je w swoim słowniku etymologicznym języka rosyjskiego Max Vasmer (w oryginale: II: 234; w wersji rosyjskojęzycznej: III 93), który uznał za możliwe powiązanie czasownika niuchać z psł. *ǫchati K‘wąchać’, jeśli się przyjmie, że dojść mogło do przesunięcia granicy morfologicznej w czasowniku prefigowanym *sъn-ǫchati > *sъ-nǫchati oznaczającym‘wyniuchać’ (por. np. obuć). Pojawienie się zmiękczonego ń można objaśnić ekspresywnym znaczeniem wyrazu. Vasmer zauważył, że wokalizm w rdzeniu formy bułgarskiej wymaga założenia, że wyraz został w tej postaci zapożyczony z języka serbsko-chorwackiego; tak samo brak samogłoski nosowej w polskim niuchać wskazuje na jego proweniencję wschodniosłowiańską. A. Brűckner wykluczył, żeby omawiany czasownik mógł mieć wspólny rdzeń z wąchać (Brűckner 1970: 364); opowiedział się jednak za takim objaśnieniem A. Bańkowski (2000 II: 317), nie wykluczył go też J. Holub (1952).
Druga z etymologii przedstawionych przez Vasmera (od której się już autor zdystansował) sprowadza niuchać do psł. postaci *njuchati, a tę z kolei do pie. rdzenia *neuks-. Przy takim założeniu z omawianym wyrazem byłyby spokrewnione formy: goc. bi–niuhsjan‘wyśledzać’, st.-w.-niem. niosan‘czyhać’, n.niem. nysseln (zob. Vasmer II: 234, tam literatura). Do takiego objaśnienia przychylił się w SEJPB W. Boryś, jednak podał inne przykłady odpowiedników z języków ie. (st.ang. nēosian / nīosian‘przeszukiwać’ z wcześniejszego‘węszyć’; norw. nosa‘wąchać’), a zrekonstruowany pie. rdzeń ma postać *neu̯s-‘wąchać’ (SEJPB: 365).
Kolejna z przywołanych etymologii wiąże niuchać również ze st.-w.-niem. niosan‘czyhać’, a ponadto z bawarsko-austriackim nuseln‘mówić w twarz [w nos]’ i n.-w.-niem. Nűster‘nozdrza’. Wydaje się więc, że łączy omawiany czasownik z pie. rdzeniem *nas-‘nos’ (< *neh2–s-; SEJL I 428) oznaczającym ‘nos’. Przy takim objaśnieniu trzeba pamiętać, że w niektórych językach doszło do insercji spółgoski t w rdzeniu: dotyczy to śrdniem. noster‘ts.’ (Vasmer wersja rosyjskojęzyczna: III 81), wschodnich dialektów języka litewskiego (SEJL I 417) i języków słowiańskich *nosr– (> nostr-), w których grupa spółgłosek st przed sonornym r (nostr– > nozdr-) uległa udźwięcznieniu. Vasmer wyróżnił jeszcze czwarte objaśnienie, według którego niuchać należy powiązać z wyrazem nos – wynika to z faktu, iż zaproponował on własną etymologię dla nosa. W tym artykule potraktujemy je łącznie.
W polszczyźnie niuchać jest najprawdopodobniej rutenizmem (tak Vasmer, Bańkowski), derywatem wstecznym od tego czasownika jest rzeczownik niuch. Nie wiadomo dokładnie, kiedy pojawił się w języku, gdyż nie jest notowany w źródłach leksykalnych przed Lindem, nie występuje też w indeksie Kartoteki SXVII-XVIII. W L wyraz niuch został zaświadczony w wyrażeniu niuch tabaki i objaśniony w następujący sposób‘tyle, ile się razem w nos’. Czasowniki niuchnąć i niuchać zaś jako‘wciągać w nos’, chyba już nie tylko o tabace .
A. Bańkowski uznał, iż omawiany czasownik powstał od perfektywnego snjuchati/ snuchati oznaczającego‘zwąchać, znaleźć trop węchem (o psie myśliwskim)’ i powiązał pojawienie się niuchać w polszczyźnie z ekspansją słownictwa myśliwskiego z Rusi w XVIII/XIX wieku (Bańkowski 2000 II 317), co jednak wymaga weryfikacji (autor nie podaje w swoim słowniku żadnej bibliografii). O wschodnim pochodzeniu wyrazów niuch i niuchać napisano już w Słowniku języka polskiego pod red. T. Lehra-Spławińskiego, gdzie podano także znaczenia rzeczownika: małoruskie‘wąchanie, szczypta tabaki’ i wielkoruskie‘węch’ (SJPL-S 1939 II 634).
O tym, że omawiane wyrazy mogą być zapożyczeniami z języków wschodniosłowiańskich świadczy wokalizm w rdzeniu (przy założeniu, że niuchać kontynuuje ten sam psł. rdzeń, co wąchać) oraz współczesne znaczenia ros. нюхать 1.‘wąchać’, 2.‘wdychać’ (np. lekarstwa, narkotyki), 3.‘zażywać (tylko o tabace)’ WSR-P I). W drugiej połowie XIX wieku w słowniku W. Dal’a zostały zaświadczone te same treści rosyjskiego czasownika, autor w objaśnieniach podkreślał obecność komponentu wolitywnego i ogólnej uwagi percepcyjno-mentalnej w tym wyrazie:‘напрягать чутье, (…) стараться услышать носомъ запахъ’ (Даль 1881 II 563). Dla niniejszych rozważań najważniejsza jest jednak informacja o związku frazeologicznym нюхать табакъ, zilustrowanym czterema przykładami w tym samym artykule hasłowym, co wskazuje na powszechność zwyczaju wąchania tabaki w XIX wieku w Rosji. O popularności tabaki świadczy też fakt, iż czasownik нюхать mógł być użyty w zdaniu Онъ и куритъ и нюхаетъ, w którym nie ma dopełnienia. Dopiero leksykograf uzupełnił (inną, mniejszą czcionką) табакъ. Co więcej, Dal’ odnotował rzeczowniki нюхальщикъ i нюхальщица, które odnosiły się wyłącznie do osób zażywających tabaki. Niestety нюхь nie został w tym słowniku tak wnikliwie opisany, a zdanie, które ilustruje jego użycie, nie jest jednoznaczne.
Ani informacje ze słownika Lindego, ani ze słownika Dal’a nie pozwala na rozstrzygnięcie, czy czasownik niuachać jest rutenizmem i został przejęty wraz ze znaczeniem, a w polszczyźnie powstał od niego derywat odsłowny niuch o wyspecjalizowanym znaczeniu (co należy wiązać z szerzącym się zwyczajem zażywania tabaki), czy też zapożyczyliśmy obydwa wyrazy, ale znaczenie rzeczownika uległo specjalizacji: ‘szczypta (o tabace)’. Aby zweryfikować, która z tych hipotez jest bardziej prawdopodobna, należałoby bardzo wnikliwie prześledzić historię wyrazów нюхать i нюх w języku rosyjskim (a być może też białoruskim i ukraińskim) przynajmniej w XVIII i XIX wieku oraz zwrócić uwagę na ewentualne zmiany semantyczne, które w nich we wschodniej Słowiańszczyźnie zachodziły.
W SWil wyrazy niuch, niuchać i niuchnąć oznaczono kwalifikatorem pospolite. Rzeczownik musiał już wówczas oznaczać‘szczypta’ i występować we frazeologizmie niuch tabaki; innych znaczeń bądź użyć w słowniku nie odnotowano. Czasowniki w połowie XIX wieku nadal miały ogólną treść‘wąchać’, jednak na drugim miejscu poświadczono znaczenie‘do nosa wciągać tabakę’ i dano tam odsyłacz do zażywać.
J. Karłowicz w Słowniku gwar polskich zaświadczył niuch (wraz z wariantem fonetycznym z samogłoską nosową niąch w tekście z Ziemi Chełmińskiej) i niuchać (oraz niąchać – także z tego regionu). Trzeba zwrócić uwagę, że podane w tym słowniku lokalizacje – poza Ziemią Chełmińską – odnoszą się do ziem polskich, które w tym czasie znajdowały się w zaborze rosyjskim (Mazowsze, Augustowskie, Litwa), co tym bardziej może potwierdzać wschodnią proweniencję omawianych słów. Należy jednak pamiętać o nadreprezentacji tych terenów w słowniku Karłowicza przy faktycznym braku materiałów z Wielkopolski czy Śląska (por. Karaś 2011: 94-106).
W SW zapisane zostały niuch, niuchać, niuchnąć, niuchacz, niuchanie i niuchnięcie – dwie ostatnie formy scharakteryzowano wyłącznie jako czynności. W gwarach niuch (lub niucha) żartobliwie mógł oznaczać‘nos’, w polszczyźnie ogólnej jednak wyspecjalizował się w znaczeniu‘szczypta tabaki do zażycia’, por. „Po niuchu zawsze w jedną dziurę pcha” (SW: Fred. A.). Czasowniki występowały wówczas przede wszystkim w znaczeniu‘zażyć, wciągać w nos tabaki’, chociaż – według SW – mógł się odnosić do zwierząt (por. SJPDor: Mort. Wiano 105), zwłaszcza węszącego psa i wówczas był wyrazem bliskoznacznym wąchać. Rzeczownik niuchacz na określenie zażywającego tabaki ilustruje zdanie z A. Dygasińskiego: „Cicho tam, niuchacze!” (SW: Dyg.).
Podobną sytuację analizowanych słów zaświadcza SJPDor: w zdaniach ilustrujących użycia rzeczownika występuje (poza jednym wyjątkiem) związek frazeologiczny niuch tabaki, Tuwim zastosował go przenośnie w związku niuch wiosny (SJPDor: Tuwim Sokr. 139). W słowniku tym pojawił się też frazeologizm mieć niucha/ mieć dobrego nosa‘trafnie coś przewidzieć’ bliskoznaczny do mieć nos/ nosa. W SJPDor po raz pierwszy odnotowano, że czasownik niuchać może występować w znaczeniu potocznym ‘szperać, tropić, badać’ także w odniesieniu do ludzi, jak w zdaniu „I niuchał, węszył, zgadywał nieomylnie, w którą stronę trzeba iść” (SJPDor: Naw. Chłopiec 126). Taką treść zaświadczał już w drugiej połowie XIX wieku Dal’ dla rosyjskiego нюхать, jednak trudno uznać ją za zapożyczenie semantyczne. Jest to raczej efekt w miarę regularnych zmian znaczeniowych zachodzących na rodzimym gruncie. Rzeczownik niuchacz w podstawowym znaczeniu‘zażywający tabakę, tabaczarz’ opatrzono kwalifikatorem rzadki i jednym cytatem, znaczenie przestarzałe i żartobliwe ‘o szperaczu, poszukiwaczu czegoś’ również ilustruje symptomatyczne zdanie: „Wy wszyscy, bywalcy stoisk kiermaszowych, węszyciele nowości (…) niuchacze i wąchacze drukowanego słowa (…) nie zapomnijcie podziękować księgarzom i pracownikom wydawnictw!” (SJPDor: Prz. Kult. 24, 1954), w którym omawiany wyraz wystąpił w ciągu synonimów. Wszystkie te formacje (węszyciel, wąchacz i niuchacz) należy uznać za okazjonalne (w artykułach hasłowych występują z kwalifikacją frekwencyjną i stylistyczną), niemal stworzone na potrzeby metafory zastosowanej w tym konkretnym tekście.
Współcześnie wyrazy z omawianej rodziny nie mają już znaczenia związanego z zażywaniem tabaki. Według ISJP rzeczownik niuch występuje w wyrażeniach (potocznych i żartobliwych): mieć niucha oznaczającym (dosłownie)‘mieć dobry węch’ i metaforycznie‘mieć duże wyczucie sytuacji i intuicję’ oraz robić coś na niucha‘robić coś, kierując się intuicją’. Czasownik również został uznany za słowo potoczne, które oznacza 1. w odniesieniu do ludzi –‘wąchać’, 2. w stosunku do zwierząt –‘szukać czegoś, kierując się węchem’ i 3. w odniesieniu do ludzi –‘szukać czegoś ukrytego lub próbować się dowiedzieć czegoś, co jest tajemnicą’. Jednak pierwszego z podanych znaczeń nie sposób uznać za ponownie ukształtowane znaczenie ogólne, nie używa się tak rozumianego czasownika niuchać wymiennie z wąchać. Mówią o tym przywołane w ISJP przykłady: „Głośno wciągali powietrze, niuchali, a potem potwornie się krzywili…” i „Bez przerwy pociąga wódę i niucha kokainę”, zwłaszcza ostatni, który ukazuje, że miejsce tabaki zajęły inne używki. W USJP nie odnotowano w ogóle tego znaczenia, a jedynie przestarzałe ograniczone do wciągania nosem tabaki.
Artykuły powiązane
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia wyrazów węch, wąchać, węszyć
- Bugajski, Marian – Zapach i odór. Woń w kulturze
- Bugajski, Marian – Kulturowe aspekty percepcji woni
- Bugajski, Marian – Klasyfikacja zapachów i słownictwa olfaktorycznego
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia wyrazu zapach i pokrewnych
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Historia czasowników pachać i pachnąć/pachnieć od XVII wieku do współczesności
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Historia pachać, pachnąć w XV-XVI wieku
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia wyrazów woń, wonieć, powonienie
