Historia czasowników pachać i pachnąć/pachnieć od XVII wieku do współczesności

OBJAŚNEINIE Czasownik pachać wystąpił w źródłach wyekscerpowanych do K OBJAŚNEINIE SXVII-XVIII pięć razy (np. we wcale nie tak jednoznacznym zdaniu „Ludzi pańskich ziemi nie ma nikt zakupować, ani na lato ku pachaniu najmować bez woli pana” (L: Stat. Lit. 304), które Linde ujednoznacznił, parafrazując za pomocą czasownika‘orać’. Jeśli się przyjmie, że pachać można wywodzić od pie. *pei̭s-‘uderzać’, powstaje pytanie, dlaczego pachanie miałoby w tym cytacie oznaczać‘oranie’, a nie np.‘młócenie – uderzanie cepem’), pachać się – dwa, imiesłów pachany raz. Recesywny w tym czasie musiał być czasownik spachać, który wystąpił w zabytkach trzykrotnie (dwa razy w źródłach leksykograficznych), i spachać się, poświadczony raz w Mowniku Trotza. Pojedynczo notowane były takie formacje werbalne jak: popachać czy przepachnąć się, zapachnąć, zapachnieć i zapachować się.

Liczba poświadczeń czasownika pachnąć (74) i mającego od niego wyższą frekwencję pachnieć (155), wydaje się świadczyć, że zmiana koniugacji tego wyrazu dokonywała się w dobie średniopolskiej (Pomijam różnice regionalne nie do zweryfikowania bez informacji o lokalizacji cytatu). Raz zapisano czasownik pachnąć się (SXVII-XVIII: ArKochOrl).

Dane liczbowe o występowaniu form pachnąć i pachnieć w średniopolskich zabytkach są istotne z powodu datowania nowego bezokolicznika. A. Bańkowski i W. Boryś podali w swoich słownikach, jakoby pojawił się on w polszczyźnie dopiero w XIX wieku (ESJPBa II 481; SEJPBo 406). Czasownik pachnąć miał w czasie teraźniejszym odmianę pachnę, pachniesz, pachnie; w przeszłym: pachnął, pachnęła, pachnęło i należał do staropolskiej odmiany na –ę, -‘esz. Pachnieć powinien mieć odmianę: w czasie teraźniejszym – pachnieję, pachniejesz, pachnieje; w czasie przeszłym – pachniał, pachniała, pachniało. Współcześnie ma on odmianę nieregularną: utrzymały się dawne formy czasu teraźniejszego, zmianie uległ bezokolicznik i formy czasu przeszłego (zob. tabela 1.).

Tabela 1. Odmiana czasownika pachnąć/ pachnieć w języku polskim

Na zmianę postaci bezokolicznika pachnąć mogła wpłynąć wysoka frekwencja formy 3. os. lp w czasie teraźniejszym (w SXVI ponad połowa wszystkich użyć). Hipoteza ta wymaga jednak sprawdzenia na materiale K SXVII-XVIII. Nie można wykluczyć, że pewną rolę odegrał poświadczany od najdawniejszych czasów bezokolicznik bliskoznacznego verbum wonieć (pachnieć jak wonieć). Postać i frekwencja imiesłowów czasu teraźniejszego czynnych w dobie średniopolskiej (SXVI: pachniący (10) i pachnący (9), SXVII-XVIII: pachniący (6), pachnący (2) i pachnucy (2)) świadczy o rozchwianiu w systemie i o tym, że mocno oddziaływała na nie nowa postać bezokolicznika.

Linde (L) wydzielił w słowniku dwa homonimiczne czasowniki pachać. Pierwszy z nich miał formę dokonaną spachać i treść‘czynić coś złego’. Cytaty ilustrujące użycia tych wyrazów pochodzą z szesnastowiecznych pism: Górnickiego, Biblii Leopolity, Psałterza M. Rybińskiego i Postylli S. Dąbrowskiego. Dwaj ostatni autorzy mieli pochodzenie czeskie, co może wskazywać na bohemizm semantyczny. Interesująca w tym kontekście wydaje się teza Nehringa o zależności Biblii Jana Leopolity od Biblii królowej Zofii (Hrabec, Pepłowski 1963: 124). W artykule hasłowym czasownika pachać oznaczającego‘orać’ leksykograf odesłał do pchnąć i zacytował zdanie ze Statutu Litewskiego przywoływane w kolejnych słownikach (por. L: Stat. Lit. 304).

Nieprzechodni czasownik pachnąć o treści‘zapach wydawać, wonią wydawać, wonieć’ Linde zilustrował zwrotami dobrze, mocno pachnąć. Z parafrazy wynika, że był on neutralny semantycznie i mógł oznaczać dowolny zapach, chociaż frazeologizm „Ni pachnie, ni śmierdzi” (L: Cn. Ad. 739) pozwala wnosić, iż jego treść mogła się zawężać tylko do zapachów przyjemnych. Frazeologizm: coś komuś (a)ni pachnie, (a)ni śmierdzi oznaczał, że‘to coś jest mu obojętne, nie przywiązuje do tego wagi’ (por. Słownik języka polskiego pod redakcją W. Doroszewskiego (dalej SJPDor)). Słownikarz nie zarejestrował formy pachnieć (prawdopodobnie stąd się biorą informacje w słownikach etymologicznych Bańkowskiego i Borysia). W L obok siebie występują imiesłów w formie pachnący i pachniący (L: Krup. 5, 309), tak samo jak w dobie średniopolskiej. Jednak w Słowniku języka polskiego Adama Mickiewicza (dalej SJAM) odnotowano wyłącznie imiesłów przymiotnikowy czynny w postaci pachnący (7 notacji).

Omawiany czasownik z dopełnieniem w narzędniku (pachnąć czym) miał zarówno znaczenia dosłowne, jak również przenośne, rejestrowane już w XVI wieku. W czasach Lindego inaczej rozumiano takie połączenia, jak np. pachnąć modą, łakomstwem, podejźrzeniem niż sfrazeologizowany związek łączliwy: coś pachnie gardłem, kijem, banicją (‘przy tym trzeba się bać kija, to grozi kijem’, por. Słownik języka Jana Chryzostoma Paska, dalej P:‘coś pociąga, zapowiada jakieś następstwa’), który leksykograf zilustrował m.in. zdaniem „Wcale piękny zamysł, alboż nie wiesz, czym to pachnie?” (L: Teat. 9. B, 50). Konstrukcja coś komuś pachnie miała treść‘oskomę ma na co, zęby na co ostrzy’ (por. P:‘coś nęci kogoś’).

Jako drugie znaczenie czasownika pachnąć Linde wyróżnił‘woniać, powonić’ (dzisiejsze‘wąchać’) poświadczone w jednym cytacie z pism Jędrzeja Krupińskiego (por. ESJPBa II 480).

Dewerbalny rzeczownik pach‘zapach, wonia’ Linde opatrzył kwalifikatorem chronologicznym (*) i zilustrował zdaniem z końca XVI wieku (zob. L: Prot. Kont. A 4). Takie znaczenie odnotowano też w Słowniku języka polskiego, tzw. wileńskim (dalej SWil) w którym zarejestrowano również znaczenie‘powonienie psa’ z socjolektu myśliwych i‘szczypta’z kwalifikacją pospolicie, np. pach tabaki.

W SWil zapisano jeszcze polisemiczny czasownik pachać. Za nieużywane uznano w tym słowniku znaczenie‘orać’, kwalifikatorem prowincjonalne opatrzono treść‘broić, psoty robić’, a‘zarzucać coś około drzewa, np. sznur’ charakteryzowało socjolekt bartników. Warto zwrócić uwagę, że jego użytkownikom nie przeszkadzała duża liczba treści tego czasownika, gdyż występowały one w różnym czasie lub w różnych odmianach języka (o czym pisał V. Machek – por. LP IV 111-136). Po raz ostatni spośród uwzględnionych w artykule słowników w haśle zapisano wyłącznie formę pachnąć. W Słowniku warszawskim (SW) podano zarówno postać bezokolicznika pachnąć, jak i pachnieć. Kwalifikacją frekwencyjną opatrzono pachać, a póchać (pachać wskutek podwyższenia artykulacji?) kwalifikatorem gwarowy. Wszystkie wymienione czasowniki mają zaświadczane od XVI wieku znaczenie‘wydawać z siebie zapach, mieć zapach, wonieć’ oraz treści przenośne. W SW zarejestrowano charakterystyczne dla socjolektu myśliwych znaczenie pachnąć‘cuchnąć, śmierdzieć (o psującym się mięsie zabitego zwierza’). W opisie gramatycznym podano, że omawiany czasownik występował w formach czasu przeszłego pachnął i pachnęła oraz pachł i pachła (po usunięciu cząstki –ną-). Imiesłów miał na początku XX wieku postać pachnący; formę pachniący opatrzono w SW kwalifikacją frekwencyjną (rzadki), a w SJPDor chronologiczną (dawny) i gwarową.

W połowie XX wieku wyraz pachnąć uznano za dawny; pachnieć scharakteryzowano jako‘wydawać, wydzielać woń, zapach (zwykle przyjemny), być pełnym jakiegoś, zwykle przyjemnego, zapachu, nieść z sobą jakiś zapach’. Czasownika pachać w ogóle nie zapisano w SJPDor. Podano informację, że forma nieosobowa pachnie bywa używana w znaczeniu‘unosi się jakiś zapach przyjemny, pełno jest gdzie zapachu czego’, jak w przykładowym zdaniu „Z daleka pachniało od niej perfumami” (SJPDor: Górs. H. Tory 170). Treści czasownika pachnąć (potem pachnieć), zaświadczone dla polszczyzny szesnastowiecznej, trwają niezmiennie do naszych czasów, o czym świadczą parafrazy ze współczesnych słowników języka polskiego: Innego (ISJP) i Uniwersalnego (USJP).

Z nowymi realiami kosmetycznymi wiązało się pojawienie w SWil wyrazu pachnidło (SWil:‘zbiór rzeczy pachnących, które stanowią toaletę elegantów obojéj płci, takiemi rzeczami mogą być perfumy, mydła, pomady’, SW:‘rzecz pachnąca…’), a w SW, dodatkowo, pachnidlarstwo. Pierwszy z nich został uznany w SJPDor za „wychodzący w użycia, częściej w lm”, według redaktorów ISJP, jest to „słowo przestarzałe, dzisiaj książkowe”.

Na początku XX wieku w gwarach występowały takie formacje z omawianej rodziny słowotwórczej, jak: pachność, pachno‘zapach, woń’ i pachniączki (o jabłkach). Rzeczownik pach był w gwarach wyrazem bliskoznacznym pachności, przez myśliwych mógł być stosowany wymiennie z czuchem, pospolicie zaś używano go w znaczeniu‘szczypta, niuch’ (por. ani pachu‘ani odrobiny, ani krztyny’).

Artykuły powiązane

• Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia wyrazów węch, wąchać, węszyć
• Bugajski, Marian – Kulturowe aspekty percepcji woni
• Bugajski, Marian – Klasyfikacja zapachów i słownictwa olfaktorycznego
• Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia wyrazów niuchać, niuch
• Piotrowska, Agnieszka Ewa – Historia pachać, pachnąć w XV-XVI wieku