Metody badań słownictwa barw – Sensualność w kulturze polskiej

W ostatnich latach w Polsce i w innych krajach zauważyć można rosnące zainteresowanie problematyką barw wśród naukowców reprezentujących różne dyscypliny. Publikowane prace dotyczące kolorów – naukowe, popularno-naukowe, paranaukowe i poradnikowe – można podzielić na następujące grupy (Stanulewicz i Pawłowski 2011: 302-303; por. Komorowska i Stanulewicz 2010: 7):

(a) prace stricte językoznawcze, reprezentujące różne szkoły i paradygmaty (historyczno-porównawczy, komparatystyczny, semantyczno-formalny, kognitywistyczny itd.), a także różne działy lingwistyki, na przykład semantykę, frazeologię, onomastykę, zoonomastykę (ze szczególnym uwzględnieniem maści koni), pragmalingwistykę, psycholingwistykę itd.;

(b) prace psychologiczne i antropologiczne, głównie z zakresu percepcji i kategoryzacji kolorów (orientacja psycho-fizjologiczna z pewnym, chociaż zwykle niewielkim, udziałem problematyki lingwistycznej);

(d) prace dotyczące percepcji i symboliki kolorów w kulturze, religii, reklamie, mediach, polityce itp.;

(e) prace o nastawieniu teoretyczno-literackim, analizujące funkcję koloru w świecie przedstawionym dzieła literackiego i/lub w twórczości konkretnego autora; traktujące także o barwach w tekstach kultury popularnej;

(f) prace filozoficzne zajmujące się zjawiskiem koloru;

(g) prace poświęcone kolorom w heraldyce;

(h) prace poświęcone barwom w folklorze;

(i) prace poświęcone kolorom w malarstwie i innych sztukach plastycznych;

(j) prace z zakresu architektury;

(k) prace z zakresu archeologii;

(l) prace z zakresu towaro- i materiałoznawstwa oraz kolorymetrii;

(m) prace z zakresu medycyny;

(n) prace z zakresu biologii (botaniki i zoologii);

(o) prace z zakresu fizyki;

(p) prace o kolorach, mające charakter poradnikowy, z zakresu architektury wnętrz, fotografii, mody, kosmetyki itp.;

(q) prace popularne i paranaukowe, często o nastawieniu mistycznym, poświęcone symbolice kolorów, uzdrawianiu kolorami, zawierające horoskopy itp.

Należy odnotować, że w wielu pracach poświęconych barwom wymienione zakresy dziedzinowe nakładają się na siebie, a naukowcy stosują podobne narzędzia badawcze. Słownictwo barw można analizować za pomocą różnych narzędzi – w zależności od tego, co chcemy dokładnie zbadać. Stosowane są testy i ankiety, można również przeszukiwać korpusy, a także analizować hasła w słownikach różnych typów. Hasło to prezentuje wybrane metody badań leksykonu barw.

Podstawowe i niepodstawowe nazwy barw

Zanim zajmiemy się poszczególnymi sposobami badania leksykonu barw, kilka słów poświęcimy zagadnieniu podstawowych i niepodstawowych nazw barw.

Autorzy pracy Basic Color Terms: Their Universality and Evolution (1969) – Brent Berlin i Paul Kay – twierdzą, że istnieje jedenaście podstawowych nazw barw. W języku polskim są to następujące przymiotniki: biały, czarny, czerwony, zielony, żółty, niebieski, brązowy, fioletowy, pomarańczowy, różowy i szary (zob. m.in. Tokarski 2004, Waszakowa 2000, Stanulewicz 2009). Ujmując rzecz historycznie, nazwy barw pojawiają się w leksykonie danego języka w określonym porządku: słowa nazywające biel i czerń (lub też raczej barwy jasne i ciemne), czerwień, zieleń, żółcień (lub odwrotnie: żółcień, zieleń), błękit, brąz, oraz – w dowolnej kolejności – fiolet, róż, oranż i szarość. Ten ewolucyjny cykl leksykonu barw według Brenta Berlina i Paula Kaya przedstawiony jest na rysunku 1.

Po przeprowadzeniu analizy nazw barw w 98 językach, Berlin i Kay zauważyli, że języki mogą znajdować się na różnych etapach rozwoju słownictwa barw: niektóre języki mają tylko dwie podstawowe nazwy (biały/jasny i czarny/ciemny), inne – trzy, jeszcze inne – cztery itd. Jednak to, że w języku używa się dwóch, trzech lub czterech nazw podstawowych, wcale nie musi wiązać się z tym, że użytkownicy tego języka znają tylko dwie, trzy lub cztery nazwy kolorów: mogą oni używać więcej słów nazywających barwy, nie będą to jednak nazwy podstawowe.

Berlin i Kay (Berlin, Kay 1969: 6) precyzują cztery główne warunki, które musi spełniać podstawowa nazwa barwy:

(i) znaczenie podstawowej nazwy barwy nie jest sumą znaczeń jej części (np. przymiotniki niebieskawy, niebieskozielony, czerwonomalinowy i jasnopomarańczowy tego warunku nie spełniają);

(ii) nazwa podstawowa nie nazywa odcieni barwy (np. seledynowy i oliwkowy nie spełniają tego warunku, ponieważ odnoszą się do odcieni koloru zielonego);

(iii) użycie nazwy podstawowej nie ogranicza się do wąskiego zbioru przedmiotów (np. rudy i blond nie spełniają tego warunku, bowiem używane są na ogół do opisu koloru włosów);

(iv) podstawowa nazwa jest psychologicznie ważna dla użytkowników języka; poproszeni o podanie nazw kolorów, wymieniają oni nazwy podstawowe na początku (np. amarantowy, ultramaryna, sjena palona i khaki nie spełniają tego kryterium, jako że nie każdy użytkownik języka polskiego wie, co te słowa znaczą).

Berlin i Kay (Berlin, Kay 1969: 6-7) wymieniają również cztery dodatkowe kryteria, które dotyczą potencjału dystrybucyjnego, pochodzenia od nazw przedmiotów, względnie nowych zapożyczeń oraz złożoności morfologicznej.

Podstawowe nazwy barw badacze dzielą na prymarne, nazywające pierwszych sześć barw (w języku polskim są to: biały, czarny, czerwony, zielony, żółty i niebieski) i sekundarne, które są słowami odnoszącymi się do pozostałych pięciu barw (brązowy, fioletowy, pomarańczowy, różowy i szary) (Kay i McDaniel 1978: 626; por. Corbett i Davies 1997: 198).

Zaproponowana przez Berlina i Kaya teoria podstawowych nazw barw, początkowo entuzjastycznie przyjęta, bywała krytykowana i modyfikowana. Jedną z modyfikacji było przyjęto, że nazwa koloru szarego może dołączyć do leksykonu barw znacznie wcześniej niż zakładano w początkowej wersji: nazwy barwy szarej nierzadko są wyrazami pochodzenia rodzimego, np. polski szary (zob. Tokarski 2004: 20, przypis 2) czy też walijski llwyd, w odróżnieniu od innych sekundarnych nazw barw, które są przeważnie zapożyczeniami, np. w polskim fioletowy, różowy i pomarańczowy.

Nie sposób jednak nie zauważyć, że już model z 1969 roku dostarcza językoznawcom i antropologom trafnej terminologii, umożliwiającej dyskusję o słownictwie barw. Należy tu także przypomnieć, że Berlin i Kay oraz ich współpracownicy Luisa Maffi i William Merrifield przeprowadzili nowe badania (znane pod nazwą The World Color Survey: zob. m.in. Kay, Berlin, Maffi i Merrifield 1997; Kay i Maffi 1999), które pozwoliły im na zmodyfikowanie omówionego powyżej cyklu ewolucyjnego leksykonu barw. W nowych wersjach modelu ewolucji leksykonu barw, Berlin i Kay oraz ich współpracownicy zajmują się głównie sześcioma nazwami prymarnymi.

Test badający psychologiczne znaczenie nazw barw

Jak już wyżej zaznaczono, jednym z kryteriów jest psychologiczne znaczenie podstawowych nazw barw. Badacze stosują dwa rodzaje testów służących do sprawdzenia, które słowa odnoszące się do barw należą do zbioru nazw podstawowych (czyli tych psychologicznie ważnych): testy behawioralne i testy lingwistyczne. Jednym z popularniejszych testów jest test behawioralny, polegający na uzyskaniu nazw barw od badanych osób podczas pięciu minut (ang. elicitation list task). Test ten opiera się na przekonaniu, że użytkownicy danego języka podadzą podstawowe nazwy barw – czyli te o największym dla siebie znaczeniu – w pierwszej kolejności. Testu tego używali we wspomnianych powyżej badaniach Berlin i Kay oraz ich współpracownicy. Jest on stosunkowo prosty – prowadzący prosi badane osoby, by w ciągu pięciu minut wymieniły znane im nazwy barw. W badaniach używa się niekiedy zmodyfikowanej wersji testu, zaproponowanej przez Gerry’ego Morgana i Greville’a G. Corbetta (Morgan i Corbett 1989, por. Corbett i Davies 1997: 204), w której uczestnicy po każdej minucie podkreślają dotychczas podane nazwy barw i kontynuują wypisywanie dalszych słów pod kreską. Ta wersja testu umożliwia obliczenie wyników dla każdej minuty testu.

Badania testowe, których procedura opisana została powyżej, zostały przeprowadzone przez wielu uczonych, zajmujących się słownictwem barw, m.in. Kay, Berlin, Maffi i Merryfield (1997) badali po 25 osób mówiących wybranymi językami; Gerry Morgan i Greville Corbett (1989) przeprowadzili test wśród 31 i 77 użytkowników języka rosyjskiego; Andrew Hippisley (2001) – wśród 34 użytkowników języka ukraińskiego i 28 użytkowników białoruskiego; Isabel Forbes (2006) – wśród 98 użytkowników języka francuskiego; Andrew Hippisley i Ian Davies (2006) – wśród 16 użytkowników języka dolnołużyckiego i 16 użytkowników języka górnołużyckiego.

Zajmijmy się wynikami testu, przeprowadzonego wśród 100 rodzimych użytkowników polszczyzny (Stanulewicz 2009: 249-282). Wyniki testu dla pięciu minut pozwalają oddzielić podstawowe nazwy barw od niepodstawowych – nazwy z pierwszej grupy podało ponad 90% badanych. Dane w tabeli 2, dotyczące pierwszej minuty testu, pozwalają odróżnić podstawowe nazwy prymarne od sekundarnych – te pierwsze podało ponad 80% badanych, te drugie ponad 60%, ale poniżej 80%, natomiast nazwy niepodstawowe podane zostały przez poniżej 50% uczestników testu.

Tabela 1.Wyniki testu dla 5 minut – lista rankingowa 20 najczęściej podawanych nazw barw (Stanulewicz 2009: 251)

Pozycja w rankingu	Nazwa barwy	Procent badanych podających daną nazwę (N = 100)
1–3	zielony	98
1–3	żółty	98
1–3	pomarańczowy	98
4–5	biały	97
4–5	czarny	97
6	czerwony	96
7	niebieski	95
8	szary	94
9	fioletowy	93
10–11	brązowy	91
10–11	różowy	91
12	błękitny	86
13	granatowy	78
14	srebrny	75
15	beżowy	74
16	złoty	73
17	bordowy	63
18	seledynowy	57
19	purpurowy	49
20	kremowy	41

Tabela 2.Wyniki testu po 1. minucie – lista rankingowa 20 najczęściej podawanych nazw barw (Stanulewicz 2009: 253)

Pozycja w rankingu	Nazwa barwy	Procent badanych podających daną nazwę (N = 100)
1	żółty	95
2	zielony	92
3	niebieski	90
4	biały	89
5	czerwony	86
6	czarny	84
7	pomarańczowy	75
8	fioletowy	73
9	brązowy	70
10–11	różowy	64
10–11	szary	64
12	błękitny	46
13	granatowy	41
14	beżowy	36
15	bordowy	28
16	seledynowy	26
17	złoty	25
18	srebrny	24
19	turkusowy	21
20	purpurowy	15

Jeżeli przypatrzymy się średnim pozycjom poszczególnych nazw barw, najwyżej plasuje się niebieski (tabela 3), także najwięcej uczestników testu podało tę nazwę na pierwszym miejscu (tabela 4). Również należy odnotować wysokie pozycje nazw odcieni barwy niebieskiej – błękitny i granatowy, które w rankingach przedstawionych w tabelach 1, 2 i 3 zajmują pierwsze lokaty wśród niepodstawowych nazw barw. Uprzywilejowaną pozycję niebieski zawdzięcza preferencjom użytkowników języka polskiego (i innych języków) – błękit jest ulubionym kolorem 35% ankietowanej grupy 200 Polaków (Stanulewicz 2009: 265).

Tabela 3. Średnia pozycja 18 najczęstszych nazw barw na listach uczestników badania (Stanulewicz 2009: 254)

Pozycja w rankingu	Nazwa barwy	Średnia pozycja
1	niebieski	4.558
2	zielony	5.134
3	czerwony	5.172
4	biały	5.773
5	żółty	6.266
6	czarny	6.742
7	fioletowy	9.742
8	brązowy	10.396
9	różowy	10.802
10	pomarańczowy	11.337
11	szary	11.798
12	błękitny	13.140
13	granatowy	13.705
14	beżowy	14.189
15	bordowy	15.841
16	seledynowy	16.263
17	złoty	17.041
18	srebrny	17.427

Tabela 4. Nazwy barw podane na pierwszym miejscu (Stanulewicz 2009: 255)

Pozycja w rankingu	Nazwa barwy	Procent badanych podających daną nazwę na 1. miejscu (N = 100)
1	niebieski	23
2	czerwony	19
3	biały	16
4	zielony	14
5–6	czarny	8
5–6	żółty	8
7–8	brązowy	3
7–8	beżowy	3
9–10	pomarańczowy	2
9–10	błękitny	2
11–12	różowy	1
11–12	buraczkowy	1

Testu badającego psychologiczne znaczenie nazw barw można także użyć w badaniach słownictwa barw kobiet i mężczyzn.

Badania korpusowe

Do badania psychologicznego znaczenia nazw barw można również wykorzystać korpusy językowe. Frekwencja poszczególnych nazw barw wskazuje na ich znaczenia – im więcej wystąpień danego słowa w korpusie, tym jest ono ważniejsze dla użytkowników danego języka.

Po przeanalizowaniu danych dotyczących słownictwa barw odnotowanego w Słowniku frekwencyjnym polszczyzny współczesnej (Kurcz, Lewicki, Sambor, Szafran i Woronczak 1990), Adam Pawłowski (Pawłowski 2006) doszedł do wniosku, że frekwencja poszczególnych nazw barw powiązana jest z cyklem ewolucyjnym – im starsza nazwa barwy, tym częściej występuje w korpusie (tabela 5). Obserwacje te potwierdzają badania demonstracyjnej wersji Korpusu Języka Polskiego PWN, gdzie czarny i biały, a także czerwony i zielony są najczęściej używanymi nazwami barw (Stanulewicz 2009: 257-262).

Tabela 5. Nazwy barw występujące w Słowniku frekwencyjnym polszczyzny współczesnej (Kurcz, Lewicki, Sambor, Szafran i Woronczak 1990) (na podst.: Pawłowski 2006: 42-45)

Pozycja w rankingu	Nazwa barwy	Frekwencja
1	czarny	93
2	biały	87
3	czerwony	52
4	zielony	39
5	niebieski	36
6	szary	29
7	brązowy	24
8	żółty	19
9	różowy	8
10–11	pomarańczowy	2
10–11	fioletowy	2

Dane korpusowe można również analizować w celu uzyskania odpowiedzi na pytanie, jakie klasy obiektów i przedmiotów opisywane są przez daną nazwę barwy. Przykłady znaleźć można w hasłach dotyczących poszczególnych kolorów, np. barwy niebieskiej, brązowej, fioletowej, pomarańczowej czy różowej.

Badania zebranego materiału językowego

Naturalnie, badacz może sam zgromadzić materiał językowy zawierający przykłady użycia nazw barw i zająć się występującymi w nim związkami frazeologicznymi, a także związanymi z nimi metonimiami i metaforami oraz symboliką barw. Tak uczynił Ryszard Tokarski (Tokarski 2004), analizując użycie nazw barw w polskiej poezji. Badacze często skupiają się na określonym rodzaju utworów, np. Anna Dąbrowska (2002) zajęła się słownictwem barw w polskiej poezji erotycznej, bądź na twórczości wybranych pisarzy, np. Mirosława Białoskórska (Białoskórska 2010, 2011) pisze o barwach u Leopolda Staffa, Kwiryna Handke (Handke 2002, 2004) – u Stefana Żeromskiego, Ewa Badyda (Badyda 2008) – u Zbigniewa Herberta, Joanna Bielska-Krawczyk (Bielska-Krawczyk 2005) – u Herlinga-Grudzińskiego, zaś Leonarda Mariak (Mariak 2010, 2011) – u Henryka Sienkiewicza. Niektórzy badacze analizują hasła związane z barwami, zawarte w słownikach ogólnych, frazeologicznych, dwujęzycznych itp. (np. Komorowska 2010). Przykłady można tu długo mnożyć (zob.: bibliografia prac poświęconych barwom, zebrana przez Stanulewicz i Pawłowskiego 2011). Należy też podkreślić, że na ogół badacze korzystają z dwóch lub trzech źródeł – istniejących korpusów (zawierających rozmaite teksty), zbiorów określonych tekstów i słowników.

Badania z wykorzystaniem Munsell Color Chart

Powróćmy do badań Berlina i Kaya (1969), a także innych językoznawców i antropologów. Wielu z nich korzysta z Munsell Color Chart – karty kolorów Munsella, na którą składa się 320 próbek chromatycznych kolorów i 9 lub 10 próbek achromatycznych kolorów.

Po uzyskaniu zbioru nazw barw od informatora władającego danym językiem, badający prosi go o wskazanie na karcie kolorów Munsella (Munsell Color Chart) najbardziej typowych przykładów danych kolorów, a następnie określenie ich obszaru i granic.

Badania ankietowe – wolne skojarzenia

Badania ankietowe, w których uczestnicy podają wolne skojarzenia, mogą posłużyć do ustalenia prototypowych odniesień nazw barw – okazuje się, że skojarzenia z konkretnymi obiektami naturalnymi na ogół odpowiadają prototypom. Tabela 6 przedstawia najczęstsze konkretne skojarzenia z podstawowymi nazwami barw.

Tabela 4. Najczęstsze skojarzenia z nazwami barw (400 osób) (Stanulewicz 2008: 317)

Pozycja w rankingu	Skojarzenie	Nazwa barwy	Procent respondentów podających dane skojarzenie
1	roślinność	zielony	60
2	pomarańcza	pomarańczowy	54
3	słońce	żółty	50
4	niebo	niebieski	40
5	fioletowe kwiaty	fioletowy	31
6	śnieg	biały	28
7	krew	czerwony	24
8	drzewo	brązowy	23
9 – 11	woda	niebieski	16
9 – 11	zwierzęta o szarym futerku	szary	16
9 – 11	ziemia	brązowy	16
12	noc	czarny	13
13	ogień	czerwony	12
14	deszcz	szary	11
15 – 16	węgiel	czarny	8
15 – 16	różowe kwiaty	różowy	8

Można również badać skojarzenia barw z emocjami. Anna Mozolewska (2010) przeprowadziła ankietę, której uczestnicy zostali poproszeni o podanie emocji kojarzących im się z jedenastoma podstawowymi nazwami barw. Tabela 7 przedstawia najczęściej podawane reakcje. Jak łatwo zauważyć, najbardziej negatywnie ocenianymi kolorami są dwie barwy achromatyczne – czerń i szarość, oraz jedna barwa chromatyczna – fiolet.

Tabela 7. Emocje najczęściej kojarzone z nazwami barw (na podst.: Mozolewska 2010)

Nazwa barwy	Najczęściej podawane emocje
biały	spokój, czystość, pustka, niewinność
czarny	smutek/żal/przygnębienie, żałoba, tajemniczość
czerwony	złość/gniew/agresja, miłość, podniecenie, namiętność
zielony	spokój, radość/szczęście, nadzieja
żółty	radość/szczęście, ciepło, spokój
niebieski	wolność, chłód, spokój, radość
brązowy	spokój, ciepło, przyjemność, odraza
fioletowy	smutek, żałoba, odosobnienie, irytacja/złość
różowy	beztroska, radość, słodycz, seksualność, niewinność/naiwność
pomarańczowy	radość, ciepło, optymizm, spokój
szary	smutek/przygnębienie, nijakość/obojętność, nuda

Analiza składnikowa

Znaczenie nazw barw można określać przy pomocy wybranych cech binarnych. Metodę tę zastosowali autorzy prac zebranych w tomie Linguistics Across Culture pod red. Olgi Molchanovej (Molchanova 2003, postawy teoretyczne – zob. Molchanova i Sokół 2003), porównując polskie i angielskie nazwy barw. Przykładowa analiza składnikowa dotycząca cech percepcyjnych, przeprowadzona na podstawie wyników ankiety wypełnionej przez 200 respondentów, przedstawiona jest w tabeli 8.

Tabela 8. Analiza składnikowa wybranych nazw barwy niebieskiej – cechy percepcyjne
(+ oznacza obecność cechy – podała ją zdecydowana większość respondentów; (+) oznacza, że dana cecha została podana tylko przez pewną grupę respondentów)

(Stanulewicz 2009: 327)

Cecha		niebieski	błękitny	siny	granatowy	lazurowy	modry
Jasność	jasny		+
	średni	+	+	+		+	+
	ciemny			+	+		+
Blask			+
Intensywność			(+)			+	+
Domieszka innych barw	biały		+
	szary			(+)
	czarny				+
	fioletowy			+
	zielony					(+)

Zawarte w tabeli 8 dane pozwalają określić, czym się różnią między sobą poszczególne nazwy barwy niebieskiej. Na przykład, jedynie błękitny postrzegany jest jako barwa lśniąca, a lazurowy i modry jako intensywne; ponadto, dla niektórych respondentów, lazurowy jest mieszanką błękitu i zieleni.

Uwagi końcowe

W haśle tym, jak już zaznaczono na wstępie, przedstawione są wybrane metody badań słownictwa barw. Należy tu jeszcze wspomnieć m.in. o wykorzystaniu teorii oglądu (ang. Vantage Theory), zaproponowanej przez Roberta MacLaury’ego (MacLaury 1997), w interpretacji danych uzyskanych w badaniu słownictwa barw przy pomocy Munsell Color Chart (zob. także m.in. Głaz 2001, 2006). Ponadto, można się zająć strukturą morfologiczną nazw barw i spokrewnionych z nimi słów (m.in. Długosz-Kurczabowa 1993, Stanulewicz 2009: 137-154). Z perspektywy psychologicznej, badać można preferencje barw (np. Popek 1999; Ling, Hurlbert i Robinson 2006) czy też ich neuropsychologiczne i fizjologiczne aspekty (np. Abramov 1997, Davidoff 1997).

Artykuły powiązane

Falkowska, Marta – Barwy a uwarunkowania językowo-kulturowe
Falkowska, Marta – Wzorce prototypowe dla barw podstawowych
Falkowska, Marta – Wzorce prototypowe dla niepodstawowych nazw barw
Falkowska, Marta – Podstawowe nazwy barw
Stanulewicz, Danuta – Zróżnicowanie regionalne prototypowych odniesień nazw barw