Do morfologicznych wykładników płci należą zróżnicowane rodzajowo morfemy fleksyjne oraz morfemy słowotwórcze. Jest to najbardziej zróżnicowany wewnętrznie typ wykładnika. Ujawnia się w budowie morfologicznej zarówno rzeczowników osobowych (lub ich ekwiwalentów – substantywizowanych przymiotników i imiesłowów przymiotnikowych), jak również wyrazów względem nich podrzędnych, dostosowujących się do nich formalnie przymiotników, liczebników, czasowników. Wśród wykładników morfologicznych można wyróżnić wykładniki fleksyjne i wykładniki słowotwórcze.
Płeć w polszczyźnie ma eksponenty fleksyjne. Należą do nich zróżnicowane rodzajowo końcówki fleksyjne czasowników skorelowane z płcią osób, o których się orzeka. Np.
Byłam w kinie vs. Byłem odpowiedniego kinie.
Czytała tę książkę vs. Czytał tę książkę.
Czy mogłabyś mnie odwiedzić? vs Czy mógłbyś mnie odwiedzić?
Także końcówki fleksyjne przymiotników, imiesłowów przymiotnikowych, liczebników oraz niektórych zaimków (osobowych, przymiotnych) mogą być wykładnikami płci. Np.
Znajomy odwiedzi mnie jutro vs. Znajoma odwiedzi mnie jutro.
Chory czeka na lekarza vs. Chora czeka na lekarza
On mi to pokaże vs. Ona mi to pokaże
Dwóch może więcej niż dwie.
Co do końcówek fleksyjnych rzeczowników (osobowych), stwierdzenie, że męska końcówka fleksyjna jest wykładnikiem płci męskiej, a żeńska żeńskiej jest dużym uproszczeniem. Oczywiście najczęściej forma gramatyczna wyrazu (a więc i końcówka fleksyjna) koreluje z płcią oznaczanej osoby (Zofia Zaron (Zaron 2004: 84), badająca zależności między fleksją (rodzajem gramatycznym) a znaczeniem rzeczownika stwierdziła, że „w odniesieniu do morfemów gramatycznych –a i ø możemy śmiało mówić o nacechowaniu semantycznym. Stwierdzenie takie jest uzasadnione, gdyż w zbiorze nazw‘ludzie’ końcówka –a w 73 wypadkach na 100 pozwala zidentyfikować osoby płci żeńskiej; a końcówka ø, niczym nie wsparta (składnią czy pragmatyką) pozwala na identyfikację osób płci męskiej w 70 (na 100) wypadkach, a w konstrukcjach z uzgodnieniem składniowym – w 84 wypadkach”.), ale nie jest to regułą, co więcej można sporządzić długą listę odstępstw od tej zasady, na której znalazłyby się między innymi rzeczowniki oznaczające osoby płci męskiej typu mężczyzna, poeta, przyjmujące żeńskie końcówki fleksyjne (w dopełniaczu mężczyzny, poety, tak jak kobiety), rzeczowniki gramatycznie męskie, oznaczające kobiety, a przyjmujące męskie końcówki fleksyjne typu babsztyl (w dopełniaczu babsztyla, tak jak kaskadera), rzeczowniki gramatycznie żeńskie przyjmujące żeńskie końcówki fleksyjne typu osoba, postać oraz rzeczowniki gramatycznie męskie przyjmujące męskie końcówki fleksyjne typu widz, świadek, oznaczające osoby obu płci i wiele innych przykładów rozbieżności między postacią gramatyczną wyrazu a jego znaczeniem (płcią oznaczanej osoby).
W związku z tym, że współcześnie do nazywania zarówno mężczyzn, jak i kobiet wykorzystywane są tożsame formalnie rzeczowniki męskie (pospolite, np. magister, antropolog, dyrektor oraz własne, np. Mazur, Krzyśko), wykładnikiem płci jest nieodmienność fleksyjna tych wyrazów jako nazw kobiet kontrastująca z odmiennością tych wyrazów jako nazw mężczyzn. Np.
Rozmawiałam o tym z dyrektorem naszej firmy. vs. Rozmawiałam o tym z dyrektor naszej firmy
Dziś spotykałem Nowaka. vs. Dziś spotykałem Nowak.
Dodatkowo wykładnik ten może być uzupełniany i wzmacniany równocześnie środkami leksykalnymi, np. pan dyrektor – pani dyrektor, kolega dyrektor – koleżanka dyrektor, dyrektor Kowalski – dyrektor Kowalska, dyrektor Jan Kubiak – dyrektor Anna Kubiak. Zob. także poniższe zaczerpnięte z prasy przykłady:
[1] Pan doktor strofuje zniecierpliwiony: „Proszę się uspokoić, pani cała się trzęsie, nie mogę przeprowadzić badania”. (WO 35/2003, s. 47)
[2] Klienci pytali, czy jest pani mecenas? (P 20/2003, s. 40)
[3] Iwona Matuszek, anestezjolog, lekarz rodzinny. Pracuje w szpitalu w Międzylesiu. (WO 44/2002, s. 30)
[4] Firma Sevroll-System zatrudni projektanta-handlowca (kobietę do lat 30 z bardzo dobrą znajomością branży drzwi przesuwanych i technik sprzedaży. (GW-PW 43 /2001, s. 7)
[5] Promotorów (mężczyzn) i hostessy do pracy na promocjach Chełmie, Hrubieszowie, Janowie Lubelskim, Kraśniku i Krasnymstawie zatrudni Agencja Promocyjna. (GW-P 41/2001, s. 7)
W przykładach [1] i [2] wykładnikami płci są leksemy pan i pani, w przykładzie [3] imię żeńskie, a w przykładach [4] i [5] nazwy prymarne płci (kobieta i mężczyzna).
Płeć może też mieć eksponenty słowotwórcze. Komplementarne nazwy męska i żeńska mogą być spokrewnione morfologicznie. System derywacyjny języka polskiego daje możliwość syntetycznego wyrażania przede wszystkim płci żeńskiej (Odwrotny kierunek pochodności, czyli derywacja nazwy męskiej na bazie nazwy żeńskiej jest rzadkością. Można podać tu tylko takie nieliczne przykłady, jak gwiazda – gwiazdor, wdowa – wdowiec, Maria – Marian, Ewa – Ewaryst, siostra – siostrzeniec, kaczka – kaczor, gęś – gąsior/ gęsior. ). Dodając do nazw męskich odpowiednie przyrostki (najczęstszym jest –ka, rzadszymi -yni/ini, – ica, -anka, -a, -owa, ówna, –yna/ina, -anka) utworzono wiele imion żeńskich, np.
-a: Józef – Józefa, Stanisław – Stanisława, Wiesław – Wiesława;
-ina: Jan – Janina,
oraz nazwy żeńskich członków rodziny, np.
-ka: stryj – stryjenka, wujek – wujenka, wnuk – wnuczka, szwagier – szwagierka,
-owa: teść – teściowa, brat – bratowa, syn – synowa
-ica: brat – bratanica, pasierb – pasierbica.
Słowotwórczo można wyrażać płeć żeńską także w formach nazwisk kobiet. Sposób ich tworzenia jest uzależniony od zakończenia bazowego nazwiska męskiego. Od nazwisk męskich zakończonych na -ski, -cki, -dzki tworzymy nazwisk kobiet (żon i córek) poprzez zamianę końcówki męskiej na żeńską –a, np. Kowalski – Kowalska, Głowacki – Głowacka, Żmudzki – Żmudzka. W podobny sposób (tzn. poprzez zmianę zestawu końcówek fleksyjnych) można też tworzyć nazwiska kobiet od innych nazwisk przymiotnikowych typu Malowany, Ufny, Raźny. Przyjmują one żeńską postać – Malowana, Ufna, Ważna, choć możliwa jest również postać męska Malowany, Ufny, Ważny. Od nazwisk męskich zakończonych na spółgłoskę, samogłoskę -a, -o możemy tworzyć nazwiska kobiet, dodając odpowiednie przyrostki, które są wykładnikiem płci żeńskiej i stanu cywilnego równocześnie, np. Nowak – Nowakowa/ Nowaczka (żona) – Nowakówna (córka), Skarga – Skarżyna (żona) – Skarżanka (córka), Zaręba – Zarębina (żona) / Zarębianka (córka). Za pomocą przyrostków niekiedy są także tworzone nazwiska kobiet od nazwisk męskich o postaci przymiotnikowej typu Malowany, np. Malowanowa (żona), Malowanówna (córka).
Stosując takie same jak w przypadku nazwisk przyrostki, możemy od nazwy zawodowej męża i ojca tworzyć również nazwy żony i córki, np. stolarz – stolarzowa (żona) – stolarzówna (córka), prezes – prezesowa (żona) – prezesówna (córka), doktor – doktorowa (żona) – doktorówna (córka). Współcześnie jednak nazwy te są rzadko używane.
Morfemy słowotwórcze są wykładnikami płci żeńskiej także w nazwach ludzi w wielu dziedzinach życia:
- w nazwach wskazujących na przynależność narodową, pochodzenie, wyznanie itp., np.
-ka: murzyn – murzynka, Polak – Polka, mnich – mniszka; cudzoziemiec – cudzoziemka
-anka: lublinianin – lublinianka, chrześcijanin – chrześcijanka, muzułmanin – muzułmanka,
-ówka: Żyd – Żydówka;
- w nazwach wskazujących na cechy fizyczne i psychiczne osób, np.
-ka: chytrus – chytruska, debil – debilka, grubas – grubaska, blondyn – blondynka,
-ica: niewdzięcznik – niewdzięcznica, grzesznik – grzesznica, rówieśnik – rówieśnica
-a: spóźnialski – spóźnialska, zapominalski – zapominalska;
- w nazwach osób – subiektów czynności, procesu, stanu, np.
-ka: zbieracz – zbieraczka, kolekcjoner – kolekcjonerka, działacz – działaczka;
-yni/ini: zabójca – zabójczyni, twórca – twórczyni, wykonawca – wykonawczyni
-owa: świadek – świadkowa;
- w nazwach i tytułach zawodowych, nazwach stanowisk i funkcji, np.
-ka: lekarz – lekarka, dyrektor – dyrektorka, asystent – asystentka, kelner – kelnerka;
-yni/ini: mistrz – mistrzyni, sprzedawca – sprzedawczyni, doradca – doradczyni, dozorca – dozorczyni;
-a: radny – radna, woźny – woźna, bufetowy – bufetowa, zastępowy – zastępowa
-owa: krawiec – krawcowa, szef – szefowa
-ica: pracownik – pracownica;
-anka: poseł – posłanka;
Dodanie odpowiedniego formantu słowotwórczego do formy męskiej nie jest jedynym w polszczyźnie sposobem urabiania nazw kobiet.
Artykuły powiązane
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Płeć w ofertach pracy. Ogłoszenia dla kobiet i/lub mężczyzn
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Płeć – wykładniki kontekstowe i konsytuacyjne
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Płeć w „Polityce” i „Wysokich obcasach”
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Wykładniki płci męskiej w „Polityce” i „Wysokich obcasach”
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Wykładniki płci męskiej – prasa
- Rajewska, Ewa – Płeć w przekładzie
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Kobieta w świetle danych systemowych
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Płeć a rodzaj gramatyczny
