Czasownik obaczyć miał w staropolszczyźnie m.in. treść‘spostrzec, zauważyć, uświadomić sobie, dowiedzieć się’, w którejbyła zawarta informacja o postrzeganiu zmysłowym i czerpanej na tej podstawie wiedzy (w Słowniku staropolskim S. Urbańczyka, dalej SStp, w definicji nie oddzielono percepcji od procesu mentalnego), co ukazują zdania „Gdy szyą wraczaly, zostalo dzyeczye Ihus w Ierusale[m], a nye obaczyly rodzyczovye yego” (SStp: EwZam 296) i „Iudaschv, … czemv czyaskosczy tvego grzecha nye obaczysch a skaranym polyepsenya nye przyymyesch?” (SStp: Rozm 550).
Liczba cytatów z czasownikiem obaczyć w znaczeniu percepcyjnym ustępowała w dobie staropolskiej liczbie notacji o treści mentalnej, ale i tak była wysoka: w prawie jednej szóstej wszystkich poświadczeń (464 notacji) czasownik ten oznaczał percepcję zmysłową (‘stwierdzić za pomocą zmysłów’), nie musiała ona jednak oznaczać tylko postrzegania za pomocą wzroku, chociaż dominowało ono w zdaniach z obaczyć.
Złożoność semantyczną tego czasownika widać w cytatach, w których nie zawsze można go traktować jako wyraz o treści percepcyjnej, mimo że przywołuje doświadczenia zmysłowe:
słuchu – „Położy ieden vcho ná bębnie/ tám on bęben poda znák/ gdy ſie źiemiá trzęſie/ obacży według podánia głoſu z bębná onego/ (…) iáko dáleko nieprzyiaćiel ieſt” (Słownik polszczyzny XVI wieku, R. Mayenowej, dalej SXVI: BielSpr 68v),
węchu – „Bowiem ná niey [cnocie] káżdy ſmrod/ obácżą naprędzey” (SXVI: RejZwierz 141),
dotyku – „Dothknićie ſie mnie á obácżćie/ boć duch niema ćiáłá áni kośći/ iáko widźićie że ia mam” (SXVI: BibRadz Luc 24/39), „Poznałachwa yſz choroba Ta iemu prawie wadzila Skorochwa puls obaczila” (SXVI: RejKup q2),
smaku – „Ieſli racżycie/ Skoſztowáć/ á co zá ſmák ſnádnie obacżycie” (SXVI: RejFig Aa5)
oraz inne doświadczenia sensualne – „Tá pánná gdy iuż obacżyłá ono wypełnienie woley Páńſkiey nád ſobą/ wneth biegłá (…) do Elżbiety ſwiętey” (SXVI: RejPos 303v), w tym ból – „Abowiem wrzodu y káżdey niemoczy nikt lepiey nie obacży/ iedno ten kogo gdzie co boli” (SXVI: RejZwierc 133).
W większości cytatów (448 na 464) egzemplifikujących znaczenie percepcyjne obaczyć oznaczał jednak percepcję wzrokową (‘ujrzeć, obejrzeć, przyjrzeć się, spojrzeć’), np. „Nákrić rowy ná roli áby ych nikt nie obacził” (SXVI: Mącz29c). Zobaczenie kogoś lub czegoś mogło mieć skutek poznawczy, np. „Zdać ſie tobie w iey ſpráwach by byłá bogini/ Lecż gdy lepiey obacżyſz podobnieyſzać k świni” (SXVI: RejWiz 27v), lub emocjonalny, jak w zdaniu „Lud gdy ćię obacży ſercá mu przybędźie” (SXVI: CzahTr F), a przez to wpływać na czyjeś zachowanie lub działanie (por. SXVI: RejZwierc 21 i KrowObr 37).
Informacja o oczach, wpisana w strukturę głęboką czasownika o znaczeniu percepcyjnym wzrokowym, mogła być wyrażona wprost. Jak napisał R. Grzesiak „Dzieje się tak wtedy, gdystanowi on [ wzrok – A.P.] podstawę determinacji charakteryzującej” (Grzesiak 1983: 16). Wzrok był przywoływany w zdaniach z czasownikiem obaczyć wówczas, gdy: 1) chciano zwrócić uwagę na czyjś sposób patrzenia (np. spuszczony bądź podniesiony wzrok) – „Tedy Lot podnioſwſzy oczy ſwe/ obaczył wſzytki rowniny nád Iordanem…” (SXVI: BibRadz Gen 13/ 10), 2) służył uwiarygodnieniu przekazywanej informacji – „Gdy go ſam obacżyſz iuż mi prawdy doznaſz” (SXVI: BibRadz Gen Lv) lub 3) chciano podkreślić spostrzegawczość danej osoby – „za jednym pojźrzeniem obaczyć” (SXVI: WujNT przedm 16), „pirwszym wejźrzeniem obaczyć” (SXVI: Mącz 406a).
W wielu cytatach z czasownikiem obaczyć pojawiła się antynomia – rozumianych metaforycznie – jasności i ciemności (Pajdzińska 1996: 119). Należy tu włączyć również ślepotę, w przenośni oznaczającą niewiedzę i zamknięcie intelektualne/ duchowe, co widać w zdaniach:„Iż lud ten który od wiela cżáſow był w ciemnoſciach/ przeźrzy á obáczy ſwiátłość wielką” (SXVI: RejPos 209) i „A on [ślepy] (…) tym ieſzcże więcey zá nim wołał. Tákże też ty vcżyń w tey ſlepocie ſwoiey/ ieſlibyś ſam nie mogl obacżyć á ogárnąć wiárą tego Meſyaſzá ſwego” (SXVI: RejPos 68v).
Spośród 20 cytatów, w których w SXVI wystąpił rzeczownik obaczenie,w pięciu oznaczał‘stwierdzenie za pomocą zmysłów’, ale tylko raz takie poznanie wiązało się z patrzeniem. Przykładowo, z kontekstu wynika, że w zdaniu „…gdy ſie obawał [Jakub] oycá w obaczeniu [tj. gdy ojciec go dotknie] obſzyłá mu Rebeká mátká ręce koźlęcemi ſkorámi/ iáko były v Ezau koſmate” (SXVI: BielKron 14) poznanie było skutkiem dotyku.
W XVII i 1. połowie XVIII wieku czasownik obaczyć zapisano 961 razy, ale miał on mniejszą frekwencję niż w XVI wieku. Jego znaczenia nie uległy zmianie w stosunku do XVI wieku; niektóre konteksty nie są jednoznaczne, np. w zdaniu „Pisać byłoby siła…, ale teraz niepodobna, bom się tu cale jeszcze nie obaczył” (Słownik języka polskiego XVII i 1 połowy XVIII wieku, K. Siekierskiej, dalej SXVII-XVIII: JSobListy 67) obaczyć może się odnosić zarówno do sfery percepcyjnej (i oznaczać‘rozejrzeć się’), jak również mentalnej (w takiej sytuacji byłoby to już uwewnętrznione –‘zorientować się’). Trudności interpretacyjnych przysparza też fragment „Wiem tedy, że ia tey nie uydę przymowki, ile od tych, którym zdać ſię będźie, że ich dotykam, y wytykam, á lepiey mowiąc od tych którzy ſię iák w zwierciedle w tym ſkrypcie przeyźrzą, obaczą, y przeczytaią” (SXVII-XVIII: JabłSkrup 3). Nadawca, mówiąc o przeglądaniu się w tekście, odświeżył utarty zwrot przeglądać się w zwierciadle o treści konkretnej i przenośnej (por. Jk 1, 23-24).
Ze słownika Lindego (L) wynika, że w XVIII-wiecznej polszczyźnieżywy był czasownik podstawowy obaczyć oraz obaczywać o znaczeniu percepcyjnym (‘postrzegać, widzieć’), pozostałe wyróżnione znaczenia obaczyć oraz jego derywatów sufiksalnych zostały oznaczone w L kwalifikatorem chronologicznym. Jednak Linde uznał za konkretne wiele przenośnych użyć czasowników obaczyć i obaczywać.
Kłopotliwa do interpretacji jest wskazująca wyłącznie na sferę zmysłową definicja obaczyć autorstwa Lindego. Z tego słownika wynika, że czasownik niedokonany o znaczeniu abstrakcyjnym oraz formacje iteratywne obaczawać i obaczować były charakterystyczne dla doby średniopolskiej. Na podstawie L i kompetencji językowej współczesnego użytkownika polszczyzny można by uznać, iż podstawowy w tej rodzinie wyrazów czasownik nie występował już w XIX wieku. Jednakże Słownik warszawski (dalej SW) i Słownik języka polskiego W. Doroszewskiego (dalej SJPDor) oraz przytoczone w nich cytaty nie uprawniają do takich wniosków. Wszystko to każe jeszcze raz przemyśleć informacje z L. Nie można wykluczyć, że słownikarz dostrzegł progres formacji zobaczyć odbywający się kosztem czasownika ją motywującego. Nie można też zapominać, że polski nie był pierwszym językiem Lindego. Być może czasownik obaczyć nie był charakterystyczny dla polszczyzny tego słownikarza. Wydaje się, że można zaryzykować twierdzenie, iż wyraz ten na przełomie XVIII i XIX wieku występował jeszcze w odmianie pisanej, natomiast rzadko pojawiał się w mowie – być może stąd wzięły się rozbieżności między słownikami.
Notowany od XVI wieku obaczyć się – w zależności od funkcji morfemu się – miał różne treści, m.in.‘widzieć się z kim’ (z kimś), którą ilustruje zdanie „Ponieważ mi starość niewiele życia obiecuje, przetoż życzyłbym z tobą przed śmiercią obaczyć się” (L: Boh. Kom. 3, 125). Linde odnotował dwa warianty wyrażenia przyimkowego – do obaczyska i do zobaczyska; według niego miały one taką samą treść (‘do zobaczenia’) i funkcję: używano ich przy pożegnaniu, podkreślając chęć ponownego spotkania się z kimś, były charakterystyczne dla sytuacji nieoficjalnej, o czym informuje kwalifikator familiarnie.
W połowie XIX wieku znaczenieczasownika obaczyć objaśniono jako‘ujrzeć, postrzec, uwidzieć’. Liczne cytaty ilustrują zarówno jego treść konkretną – „Muszę go obaczyć”,jak również przenośną – „Obaczysz, że źle na tem wyjdziesz” i„Obaczymy, co z tego będzie”. Zwrot obaczyć (co) po (kim) odnosił się do umiejętności wyciągania wniosków o stanie psychicznym i emocjonalnym człowieka z jego wyrazu twarzy i zachowania, oznaczał bowiem‘poznać co z twarzy czyjej; domyślić się czego za wejrzeniem; wyczytać co z oczu komu’.
Wszystkie czasownikipochodneod obaczyć poza nim samym autorzy SW opatrzyli kwalifikatorem chronologicznym. Czasownik podstawowy funkcjonował na przełomie XIX i XX wiekuw znaczeniach percepcyjnych‘zobaczyć, zoczyć, ujrzeć, dostrzec, spostrzec, zauważyć’ i‘rzucić wzrok, spojrzeć na co, obejrzeć co, przyjrzeć się, przypatrzyć się czemu’. Zdania przytoczone w SW uświadamiają, że pierwsze z nich – znane z XVI-wiecznych zabytków – ponownie zyskało na popularności w literaturze wieku XIX, funkcjonowało również w gwarach, przykładowo „Obaczył ten rząd zmartwiałych do znaku ludzi” (SW: Ork.). Pozostałe treści czasownika (poza gwarową‘ocucić’) zostały opatrzone kwalifikatorem przenośne. Formacje niedokonane (obaczać, obaczawać, obaczować i obaczywać) miały sensy percepcyjne –‘widzieć, oglądać, mieć przed oczami’,‘patrzyć na co’,‘ słuchać’ i mentalne – oznaczone kwalifikatorem przen. –‘rozważyć, wziąć co pod uwagę, zastanowić się nad czym’ oraz gwarowe‘ pamiętać’.
W połowie XX wieku autorzy SJPDor czasownik obaczyć uznali za przestarzały, funkcjonował on jednakże jako regionalizm w znaczeniach percepcyjnych‘patrząc zauważyć coś, zobaczyć, ujrzeć, spostrzec’. Tę treść oraz pozostałe (‘obejrzeć, zwiedzić coś’ i‘dowiedzieć się, przekonać się o czym, pojąć, zrozumieć co; rozstrzygnąć, postanowić’) zilustrowano w SJPDor zdaniami z XVIII i XIX wieku. Percepcyjne znaczenie czasownika obaczyć się (‘zobaczyć się, spotkać się z kim, ponownie widzieć się z kim’) również uznano w tym czasiew za przestarzałe, ilustrują je cytaty z XVIII wieku i z Potopu H. Sienkiewicza, w którym wyraz ten był wykładnikiem archaizacji (Karaś 2004: 19).
Artykuły powiązane
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Czasowniki obejrzeć (śrpol. obeźrzeć), obzierać oraz ich derywaty
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia czasowników baczyć, obaczyć, zobaczyć, rzeczownika baczność oraz wyrazów pokrewnych
- Dobaczewski, Adam – Czasowniki percepcji wzrokowej
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Czasownik baczyć
- Piotrowska, Agnieszka Ewa – Czasownik zobaczyć
