Czasowniki obejrzeć (śrpol. obeźrzeć), obzierać oraz ich derywaty

Czasownik obejrzeć (taka forma podana w Słowniku Staropolskim w artykule hasłowym) był już w dobie staropolskiej znacznie bogatszy semantycznie od wyrazu podstawowego, miał też od niego nieporównanie wyższą frekwencję: 68 poświadczeń (co warto zestawić z liczbą notacji wyrazów ględać : oględać w SXVI). Była dlań charakterystyczna przede wszystkim treść percepcyjna wzrokowa:‘zobaczyć, dostrzec, oglądnąć, też w znaczeniu niedokonanym oglądać, widzieć’ (30 notacji) (różnice aspektowe widać w cytatach: „… w rancze iego są wszitki krage zemye y wiszokosczi goor on obezrzi” (SStp: MW 108a) i „… obeyrzal pokorą dzyewki swey, owo tegodla blogoslawioną mnye *rzeko wszitci rodzaiowie” (SStp: MW 139a)),‘popatrzeć, spojrzeć, rzucić okiem na coś’ (5), chociaż są również poświadczenia, w których uległa ona specjalizacji i odnosiła się do prawnych oględzin (7), wykonywanych przez specjalnego służebnika (por. SStp: Sul 34; OrtMac 126). Takie użycie omawianego wyrazu mogło być kalką łacińskiej konstrukcji, na co wskazują łac. odpowiedniki w Kodeksie Świętosławów „… slvzebnyk … zaprzal sze przerzeczoną raną vidzecz y obeszrzecz (negavit se predictum vulnus vidisse et conspexisse)” (SStp: Sul 34) oraz użycie w szeregu bliskoznacznych czasowników obejrzeć i oglądać w innych zabytkach (por. SStp: OrtMac 126 i OrtBrRp 92, 2). Czasownik oględać w tym czasie również informował o celowej percepcji wzrokowej i nabierał cech terminu prawnego‘dokonać prawnych oględzin, wizji’.

Obejrzeć zyskiwał w dobie staropolskiej komponenty mentalne, co świadczy o uabstrakcyjnianiu się treści tego wyrazu. Na taki kierunek zmian znaczeniowych wskazują zaświadczane w zabytkach sensy‘rozważyć, zastanowić się’ (5),‘rozsądzić’ (2) i‘wypatrzeć, odkryć’ (1). Na istnienie (niewydzielonego w SStp) znaczenia‘przewidzieć’ w tym czasowniku wskazują trzy zdania (por. SStp: Rozm 447; ib. 448; ib. 581) przyporządkowane przez redaktorów SStp do znaczenia‘zobaczyć, dostrzec, oglądnąć…’ oraz treści imiesłowów obejrzały i obejrzący ‘przezorny, doświadczony’ (por. wyrazy bliskoznaczne umieszczone w szeregu z obejrzącym: „Był to (sc. Jezus) mądry, rostropny, obesrzączy” (SStp: Rozm 120)).

Przeobrażenia semantyczne od pierwotnego znaczenia percepcyjnego wzrokowego w stronę treści mentalnych można uznać za (w miarę) systemowe, gdyż są one charakterystyczne dla różnych języków indoeuropejskich. W języku angielskim dostrzegli taką tendencję E. Sweetser (1990: 32-34, 39, 48) i Z. Kövecses (2002: 22), w polszczyźnie zwracali na nią uwagę M. Zawisławska (2003: 305-315, 2004: 26, 50), A. Dobaczewski (2002: 101) i A. Pajdzińska (1996: 113-130). Szczegółowo przyjrzałam im się charakteryzując współpodstawowe czasowniki baczyć, obaczyć i zobaczyć (Piotrowska 2009: 277-282; Piotrowska 2008) oraz ględać, oglądać i oglądać się.

Już w dobie staropolskiej zarejestrowano poświadczenia wyrazu obejrzeć w znaczeniu‘zatroszczyć się, zadbać o coś’ (8). W większości pochodzą one z Kodeksu Świętosławów. Przesuwanie dominanty znaczeniowej od percepcji wzrokowej ku czynnościom związanym z opiekowaniem się kimś, poczuciem troski o niego również nie jest przypadkowe. Przykładowo, zbliżone zmiany wystąpiły w wyrazach doglądać (Piotrowska 2009: 282;2010: 323-330), dojrzeć (np. w XVII i 1. połowie XVIII wieku) i dozór, a także opatrzeć, opatrywać czy opatrunek (dla języka angielskiego zob. Sweetser 1990: 32-34). Rzeczownik obejrzyciel zarejestrowany tylko raz w SStp w zdaniu „O krolv nyebyesky, o verny obezrzyczelyv kazdego czystego sercza!” (SStp: Rozm 36)) miał wyrażać sens‘doglądający, stróż’ (o Bogu – A.E.P.), czyli wskazywać na tego, który zna myśli człowieka i troszczy się o niego.

Staropolskie znaczenia rzeczownika odsłownego obejrzenie mają swe źródło w czasowniku podstawowym i zaświadczają przede wszystkim treści zmysłowe (ponad 20 notacji) związane ze wzrokiem (‘spojrzenie, dostrzeżenie, oglądanie, zasięg widzenia, zasięg wzroku’), chociaż zarejestrowano także mniej liczne użycia obejrzenia o treściach:‘rozmyślanie, rozważanie’ (2),‘staranie się, troszczenie się’ (2) i‘oglądanie, wizytowanie’ (2) wynikające z funkcji pełnionej przez subiekta.

Warto zwrócić uwagę na często powtarzającą się konstrukcję miejscownikową w obejrzeniu (dla znaczenia podstawowego), która jest chyba kalką łac. wyrażenia przyimkowego in conspectu (około 17 poświadczeń w SStp w zn. 1), ilustruje ją identyczne w obu najstarszych Psałterzach zdanie „Prziglødal <jeśm> gospodna w obesrzenu moiem wszegdy” (SStp: Fl 15, 8; sim. Puł). O tym, że takie użycie nie musiało być dla polszczyzny charakterystyczne (por. conspectus zn. II. 2‘na czyichś oczach, w czyjejś obecności’ w Słowniku łaciny średniowiecznej w Polsce (1959 II, 1: 1090)), świadczą pojedyncze przykłady z Psałterza puławskiego, w których tłumacz zaproponował inne rozwiązania, np. „w obezrzeniu oblicza iego” (por. SStp: Puł 16), „w oblycznoszczy boyączych szye yego” (SStp: Puł 21), przede wszystkim zaś: „przed nym” (SStp: Puł 21), „przed szwyętymy twymy” (SStp: Puł 51) i „przed oczyma moyma” (SStp: Puł 100), właściwe także dla współczesnego nam języka, por. cytat z Biblii tysiąclecia: „Stawiam sobie zawsze Pana przed oczy” (Ps 16 (15): 9).

Czasownik obejrzeć się o niskiej frekwencji (5) ma zaświadczone w staropolszczyźnie dwa użycia w znaczeniach zmysłowych:‘oglądnąć się w tył’ i‘przyglądnąć się, zobaczyć, dostrzec’ (najlepiej oddaje jego treść ostatni z tych czasowników) oraz nabierające cech abstrakcyjnych‘rozglądnąć się dla poznania sytuacji’ (2 notacje). Tylko w zdaniu „Obezrzy szye, yako vyelykych (leg. w wielikich) czyą rzeczach pomavyayą” (SStp: Rozm 772) ma on zaświadczony sens mentalny‘wziąć pod uwagę, zastanowić się’. Wszystkie poświadczenia czasownika z morfemem się pochodzą z Rozmyślania przemyskiego.

Czasownik obeźrzeć (taka forma podana w Słowniku polszczyzny XVI jako przeważająca w zapisach) miał w szesnastowiecznych zabytkach (49) mniej poświadczeń niż we wcześniejszych (68). Wszystkie parafrazy ze SXVI wskazują na jego związek semantyczny z percepcją wzrokową, lecz świadczą jednocześnie o tym, że zawierał on poza zmysłowymi dodatkowe komponenty znaczeniowe. Co ciekawe, ma zaświadczone trzy znaczenia nieróżniące się właściwie frekwencją:‘patrząc na kogoś lub coś poznać coś lub kogoś; przyjrzeć się; zobaczyć’ (16),‘zbadać, sprawdzić’ (16) i‘dostrzec, zauważyć, stwierdzić, że jest (o abstraktach)’ (17). Pierwsze z nich było najbliższe podstawowemu znaczeniu tego czasownika, co wynika chociażby z przykładu: „Bo oczy moie obezdrzaly Zbawiciela twoiego” (SXVI: Krofej C7v), w którym na powierzchni zdania pojawiły się oczy jako narzędzie postrzegania zmysłowego. Użycie w cytacie „A to ʃobie obeyrzyćie Diʃtincte. Bok moy/ nogi/ (…) ręce” (SXVI: MWilkHist K4v) nie wskazuje już tak jednoznacznie na samą percepcję wzrokową, podobnie zdanie „… chcieliby Włoʃzką ziemię obeyźrzeć” (SXVI: Mącz 338d), w którym treść omawianego czasownika objaśniono za pomocą bliskoznacznego‘zwiedzić’.

W SXVI wyróżniono odrębne znaczenie, gdy postrzeganie odnosiło się do abstraktów: pokory, smutku, nędzy czyjejś duszy. Przyporządkowano do niego cytat z Psałterza bliski znaczeniowo już przytaczanym: „Od twey oblicżnośći niech pochodzi ʃąd moy: ocży thwe niech obezrzą ʃpráwiedliwość” (SXVI: Leop Ps 16/2), przy czym jeszcze w Psałterzu puławskim ten fragment został przetłumaczony w następujący sposób: „w obezrzeniu oblicza iego” (por. SStp: Puł 16), w Biblii tysiąclecia zaś: „Niechaj przed Twoim obliczem zapadanie wyrok na mnie, oczy Twoje widzą to, co prawe.” (Ps 17 (16): 2)). Za mający treść‘dostrzec, zauważyć, stwierdzić, że jest (o abstraktach)’ uznano czasownik obeźrzeć w zdaniach, w których odnosił się on do osobistego doświadczenia (por. SXVI: LubPs D3) i zobaczenia dziecka (Jezusa) (por. SXVI: CzechRozm 131v), co wydaje się dyskusyjne.

Najmniej doprecyzowana jest treść‘zbadać, sprawdzić’, gdyż w wielu cytatach czasownik obeźrzeć odnosi się do jakiegoś rodzaju poznania zmysłowego (np. w zdaniu „To [wino] (…) Oberzćierz pánowie (…) iuż trzeći rok ʃtoi” (SXVI: RejRozpr G3v) było to doświadczenie smakowe), zwykle za pomocą wzroku. O tym, że nie percepcja była celem postrzegania, można wnosić na podstawie symptomatycznego poświadczenia: „Oni [przebrani za masztalerzy wodzowie wrogiej armii] áby tym prześpiecżniey mogli obácżyć/ vmyʃlnie vpuśćili koniá/ zá ktorym biegáiąc wkoło chwytháiąc go/ obeyźrzeli moc y położenie woyʃká wʃzytkiego” (SXVI: BielSpr 37v). W trudny do rozdzielenia sposób wiążą się w nim treści zmysłowe z procesami i czynnościami mentalnymi. Tak użyty czasownik obeźrzeć, bliskoznaczny do obaczyć (por. Piotrowska 2009: 107-114), można sparafrazować za pomocą czasowników‘zobaczyć’,‘sprawdzić’,‘poznać’, które w oderwaniu od kontekstu mają różne zakresy znaczeniowe.

Do znaczenia‘zbadać, sprawdzić’ przyporządkowano w SXVI nieliczne zdania, w których wyraz obeźrzeć miał treść‘dokonać urzędowych oględzin’ (2) i‘skontrolować, dopatrzeć’ (3). W SStp uznano je za odrębne sensy omawianego wyrazu, być może z tego powodu, że były liczniej reprezentowane w cytatach. Malejąca w XVI wieku frekwencja każdego z nich pozwala wnioskować, że obie czynności: pilnowanie i obejrzenie przez woźnego rany poszkodowanego były wypierane na obrzeża pola semantycznego (por. Buttlerowa 1976: 239-247) czasownika obeźrzeć.

Wyraz obeźrzeć się (68 notacji) utrzymał znaczenia zaświadczane w staropolskich zabytkach, nowa w stosunku do nich była treść‘zobaczyć siebie’ (4). Warto zwrócić uwagę, że notowany wcześniej sens‘rozejrzeć się’ (4) nabrał w XVI wieku cech przenośnych (por. zn. 3.) bądź uległ uabstrakcyjnieniu, tak, że odnosił się do czynności mentalnych człowieka (‘zwrócić uwagę na coś lub kogoś, zainteresować się, pomyśleć o czymś lub o kimś; wziąć pod uwagę’ 20). Pod względem frekwencji dominowało jednak w omawianym czasowniku znaczenie percepcyjne‘odwrócić głowę, żeby popatrzeć na obiekt znajdujący się z tyłu, spojrzeć za siebie’ (40).

W wypadku czasownika obeźrzeć się dwie rzeczy zasługują na wzmiankę: 1. jego większa niż w dobie staropolskiej frekwencja w zabytkach przy jednoczesnym zmniejszeniu się liczby poświadczeń wyrazu obeźrzeć, 2. możliwa relacja z czasownikiem bliskoznacznym oglądać się, od którego w XVI wieku nie zawsze musiał się różnić aspektem. Czasownik oglądać się znacznie częściej występował w zabytkach (SXVI: 298), a wśród jego poświadczeń dominowała treść‘mieć wzgląd, brać pod uwagę, liczyć się z kimś albo z czymś, kierować się czymś w postępowaniu’ (236), mało liczne były natomiast sensy‘odwracać się, spoglądać do tyłu, za siebie’ i‘rozglądać się dookoła; patrzeć’. Wydaje się, że wyraz ten mógł oddziaływać na swój odpowiednik tak pod względem frekwencji, jak również semantyki. Z pobieżnego oglądu materiałów z kartoteki Słownika języka polskiego XVII i 1 połowy XVIII wieku wynika, że tendencja ta utrzymała się do końca doby średniopolskiej (w indeksie kartoteki warianty fonetyczne czasownika obejrzeć można szacować na 27 notacji, a czasownika z morfemem się na 76).

Z cytatów zgromadzonych w kartotece SXVII-XVIII wynika, że czasownik obejrzeć nadal miał znaczenia percepcyjne zmysłowe i oznaczał‘zobaczyć’, jak w użyciach „Dayćie mi obeyrʒeć ʃʒtukę iedną cʒzarnego Akʃamitu” (SXVII-XVIII:PolParl115) i „Kray świátá/ ktory okiem obeyrʒeć moʒ˙e Horiʒon” (SXVII-XVIII: SzyrDict 128), wahać się co do jego jednoznaczności można w wypadku zdania „… gospodarstwo obeyzrawszy yniemal Juʃz wʃzytko zaʃiawszy … Wyiechałem…” (SXVII-XVIII: PoczOdlPam 101-102), gdyż z kontekstu wynika, że istotne było tam dopilnowanie gospodarstwa. Taką treść omawianego wyrazu zaświadczały też wcześniejsze zabytki.

Czasownik obejrzeć się również utrzymywał znaczenie percepcyjne wzrokowe, chociaż niekiedy wzbogacał się o dodatkowe komponenty semantyczne, np. na podstawie połączenia obejrzeć się na czyje waby (por. SXVII-XVIII: OpalKSatK8r) i cytatu „… ná pocʒątku drog ʃwoich Bog obeyʒ’rʒał ʃię [Bóg – A.E.P.] w kole wiecʒnośći ʃwoiey ná tę Pánnę [Bogárodzicę – A.E.P.]” (SXVII-XVIII: BirkOboz 12) można go sparafrazować jako‘zwrócić uwagę na kogo, co’. Jednak pod względem frekwencji przeważają inne znaczenia, np. takie, które wyewoluowało z powyższego wskutek przesuwania się dominanty znaczeniowej (‘popatrzeć, spojrzeć, dostrzec’ →‘zwrócić uwagę’ →‘wziąć pod uwagę’); ilustruje je cytat „… w budowániu domu ná trʒy rʒecʒy obeyrʒeć ʃię trʒebá, ná doʃtátek domowy, ná ʒdrowe mieʃʒkánie y ná wcʒeʃność obywátelow mieʃʒkáiących” (SXVII-XVIII: PsArPetrSEk13).

Ponieważ omawiany czasownik utrzymywał wcześniejsze treści, wynikające z jego etymologii i funkcji morfemu się, oznaczał‘spojrzeć za siebie’ (por. „… ʒ˙ona Lothowá roʒumiáłá/ ʒ˙e to tylko ʃámemu Lothowi niekaʒano oglądáć ʃię/ y dla tego obeyrʒáłá ʃię/ y ʒáráʒem w ʃłup ʃolny obroćiłá ʃię” SXVII-XVIII: StarKaz 497), zyskiwał też nowe, takie jak:‘zastanowić się (nad sobą), opamiętać się, nawrócić się’ (por. znaczenia czasownika obaczyć się w XVI wieku – (Piotrowska 2009: 116-117)) zaświadczone w cytatach: „Obeyrʒy ʃię w poł martwy (sc. Saul), DAWID záś powtorzył: Widziʃz krolu, máiąc cię, przeciem nieumorzył” (SXVII-XVIII: DrużZbiór 42) i „… cʒęʃto roʒumieiąc [cʒłowiek – A.E.P.] / ʒ˙e drogą do ʒbáwieniá idʒ’iem/ gdy ʃię obeyrzymy ocʒy otworʒymy/ práwie ʃię ná ʃmym prʒedpiekle náydʒ’iemy” (SXVII-XVIII: BujDroga 258).

Linde omówił czasowniki oglądać i obejrzeć, obzierać i ozierać w jednym artykule hasłowym – tak też czynili kolejni słownikarze. Z charakterystyki gramatycznej wynika, że obejrzeć był traktowany odpowiednik aspektowy do oglądać, od którego różnił się dokonanością. Obejrzeć miał – według Słownika języka polskiego – treści‘na około patrząc uważać’,‘oglądać kogo, obaczyć, ujrzeć’, chociaż wśród cytatów ilustrujących pierwszą z nich zabrakło jakiegokolwiek zdania z omawianym czasownikiem, a drugą Linde poparł jednym XVI-wiecznym użyciem.

Czasownik obejrzeć się (omówiony w L łącznie z oglądać się) miał zarówno treści konkretne, percepcyjne (‘w zad popatrzeć, abo po stronach popatrzeć’), jak również mentalne (z przyimkiem na‘uważać co, zastanawiać się nad czym, względać na kogo, wzgląd mieć nań’) zilustrowane wyłącznie cytatami z XVI i początku XVII wieku. Wyekscerpowane z pism Dawida Pilchowskiego wyrazy obejrzałość (‘przezorność’), obejrzały (‘przezorny’) i *obejźrzliwy ukazują możliwości słowotwórcze wyrazów z rodziny omawianego czasownika. Mimo że są to indywidualizmy, warto zwrócić uwagę na ich znaczenia; najprawdopodobniej przymiotnik obejrzały został utworzony paralelnie do oględny czy oglądający się o treści‘przezorny, obaczny’ (L), tak samo jak pochodne od niego formacje imienne (por. treści oględności w L).

W słowniku wileńskim (SWil) treść czasowników obejrzeć, oglądać oraz (z kwalifikatorem: nieużywane) ozierać i obzierać oddaje peryfraza‘opatrywać, rozpatrywać; patrzéć na co v. na kogo ze wszech stron dla ocenienia’, którą w wypadku obejrzeć ilustruje następujące zdanie: „Obejrzałem wszystko co było godnego widzenia”. Drugie ze znaczeń, podane w artykule hasłowym oglądać, to‘widzieć’, jednak w żadnym z podanych tam przykładów nie uwzględniono omawianego czasownika.

Charakterystyka wyrazów oglądać i obejrzeć w słowniku warszawskim (SW) wraz z innymi formacjami współrdzennymi w jednym artykule hasłowym nie pozwala na zbyt daleko idące wnioski. W SW przypisano im treści‘obrzucić wzrokiem dla rozpoznania, ocenienia; zlustrować, przypatrzyć się na wszystkie strony’ i‘widzieć, zobaczyć, ujrzeć kogo, co, patrzeć na kogo, co’, ale cytaty (w których niejednokrotnie skrócono verbum do pierwszej litery) zawierające czasownik dokonany ilustrują jedynie pierwszą z nich. W tym znaczeniu wydzielono szczegółowsze sensy‘zwiedzić, poznać, zobaczyć’ (miasto, kraj, galerię) i‘opatrzyć, zbadać’. W Słowniku Języka Polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego obejrzeć uznano za odpowiednik aspektowy oglądać wyłącznie w znaczeniu‘patrząc z różnych stron poznać co, zapoznać się z czym; przypatrzyć się, przyjrzeć się komu, czemu’.

Omówienia semantyczne z SWil i SW nie pomagają w charakterystyce czasownika obejrzeć się. Według pierwszego z tych słowników miały być dla niego charakterystyczne te same treści, co dla czasowników oglądać się, ozierać się i obzierać się, jednak przykłady tam podane i kompetencja językowa współczesnego użytkownika języka pozwalają przyjąć dla czasownika dokonanego tylko sensy‘patrzeć w tył, w około siebie’ i przenośny ‘zorientować się, poznać swój stan, swe położenie’, jak ukazują zdania „Pozwól mi obejrzeć się”, „Nie rychło się obejrzał”. Niewiele wnoszą liczne treści percepcyjne i mentalne zarejestrowane w SW dla tych wyrazów: czasownik obejrzeć się – według tego słownika – tworzył parę aspektową z oglądać się w znaczeniach‘przypatrzyć się samemu sobie, przejrzeć się w czym’,‘zwracając głowę w jakimś kierunku popatrzeć na co lub na kogo; obracając głowę rzucić spojrzenie w tył; patrząc na wszystkie strony rozejrzeć się’ i‘rozejrzeć się dla zorientowania się w sytuacji; rozpatrzyć się’. Można o tym jednak wnosić dopiero po skonfrontowaniu hasła z SW z informacjami z SJPDor. Przywołane definicje, szczególnie zaś ostatnia z nich, łączą aktywność zmysłową (wzrokową) z procesami umysłowymi. Także znaczenie mentalne ma treść charakterystyczna wyłącznie dla czasownika dokonanego‘zauważyć co, spostrzec się, opatrzyć się, zreflektować się’, widoczna w zdaniu „Chociaż po objęciu fortuny spadkowej począł ją był tracić, jednak obejrzał się wcześnie” (SJPDor: Czartk. Tulcz. 86).

Czasownik obejrzeć (wraz z czasownikiem oglądać; regionalnie występuje też forma dokonana oglądnąć) został sparafrazowany w ISJP w następujący sposób: „Jeśli obejrzeliśmy film, sztukę, mecz, wystawę itp., to zapoznaliśmy się z nimi, patrząc na nie” i „Jeśli obejrzeliśmy jakąś osobę, rzecz, scenę lub jakieś miejsce, to spędziliśmy pewien czas, patrząc na nie dokładnie, aby je lepiej poznać”, treść ta w użyciu zwrotnym może być nakierowana na subiekta czynności (np. „Obejrzał się starannie, czy nie ma gdzieś na ciele śladów ukąszeń”).

Wieloznaczny czasownik obejrzeć się (jako odpowiednik aspektowy oglądać się) ma obecnie – według ISJP – takie treści: „Jeśli obejrzeliśmy się za kimś lub kogoś, to spojrzeliśmy na niego, odwracając głowę w jego kierunku” (może to być tylko spojrzenie w tył, jak sugeruje zdanie „Obejrzała się, czy nikt za nią nie idzie”) i „Jeśli ktoś obejrzał się za jakąś osobą lub rzeczą, to a) zainteresował się nią, b) poszukał jej, np. patrząc dookoła”. Występuje też w języku zleksykalizowana, używana potocznie, konstrukcja (ktoś) ani się obejrzał, jeśli coś zdarzyło się bardzo szybko i niepostrzeżenie (por. ISJP), np. „Ten miesiąc tak szybko przeleciał, ani się obejrzała”.

Źródła

• Bańko Mirosław (red.); „Inny słownik języka polskiego“; PWN, Warszawa 2000 (ISJP).
• Basaj Mieczysław, Siatkowski Janusz; „Bohemizmy w języku polskim”; Wydział Polonistyki UW, Warszawa 2006.
• Buttlerowa Danuta; „Struktura znaczeniowa wyrazów”; „Prace Filologiczne”, t. XXVI, 1976.
• Dobaczewski Adam; „Zjawiska percepcji wzrokowej: studium semantyczne”; Uniwersytet Warszawski, Katedra Lingwistyki Formalnej, Warszawa 2002.
• Doroszewski Witold (red.); „Słownik języka polskiego“; PWN, Warszawa 1958-1969 (SJPDor).
• Dubisz Stanisław (red.); „Uniwersalny słownik języka polskiego“; PWN, Warszawa 2003, (USJP)
• Benni Tytus, Łoś Jan, Nitsch Kazimierz, Rozwadowski Jan, Ułaszyn Henryk; „Gramatyka języka polskiego”; Nakładem Polskiej Akademii Umiejętności, Kraków 1923 (GJP).
• Janowska Aleksandra; „Zwierzom instynkt, nam, ludziom, rozum dały nieba. Pole pojęciowe rozumu”; [w:], „Humanizm w języku polskim. Wartości humanistyczne w polskiej leksyce i refleksji o języku”, red. Aleksandra Janowska, Magdalena Pastuchowa, Radosław Pawelec, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2011.
• Kövacses Zoltán; „Metaphor. A practical introduction”; Oxford University Press USA , New York 2002.
• Linde Samuel; „Słownik języka polskiego“; w. drukarni XX. Piiarów, Warszawa 1807.
• Machek Václav; „Etymologický slovník jazyka českého”; Academia, Praha 1968.
• Mayenowa Maria R. (red.); „Słownik polszczyzny XVI wieku”;t. 1-32, Warszawa 1966-2004, IBL Instytut Badań Literackich PAN, (SXVI).
• Mülenbach Karl, Endzelin Jānis; „Latviešu valodas vārdnīca”; Kultūras Fonda Izd, Riga 1925-1927.
• Nitsch Kazimierz; Źrenica ‘tęczówka’; „Język Polski” XXIX, z. 1.
• Pajdzińska Anna; „Wrażenia zmysłowe jako podstawa metafor językowych”; „Etnolingwistyka” 8, Lublin 1996.
• Pastuchowa Magdalena; „Reinterpretacja jako niejawna zmiana znaczenia”; [w:] „Świat ukryty w słowach, czyli o znaczeniu gramatycznym, leksykalnym i etymologicznym”, red. Ilona Generowicz i in., Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009.
• Piotrowska Agnieszka Ewa; „Czasownik zobaczyć i jego derywaty w dziejach języka polskiego”; „Prace Filologiczne. Seria językoznawcza”, t. LIV, Warszawa 2008.
• Piotrowska Agnieszka Ewa; „Historia wybranych wyrazów z rodziny czasownika ględać w języku polskim (na materiale słowników języka polskiego)”; „Prace Filologiczne. Seria językoznawcza” t. LXVIII, Warszawa 2010.
• Piotrowska Agnieszka Ewa; „Zmysły a procesy mentalne. Historia słownictwa z rodziny czasownika baczyć w języku polskim: Wydział Polonistyki UW, Warszawa 2009.
• Plezia Marian (oprac.); „Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce”, Ossolineum, Wrocław 1959.
• Rix Helmut (red.); „Lexicon der indogermanischen Verben. Die Wurzeln und ihre Primästammbildungen”: Reichert, Wiesbaden 1998 (LIV).
• Boryś Wiesław, Taborska-Popowska Hanna (red.); „Słownik etymologiczny kaszubszczyzny”; Polska Akademia Nauk – Instytut Slawistyki, Warszawa 1994-2002 (SEK).
• Siekierska Krystyna (red.); „Słownik języka polskiego XVII i 1 połowy XVIII wieku”; Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN, Kraków 1999 (SXVII-XVIII).
• Sławski Franciszek (red.); „Słownik prasłowiański”;t. 1-8, Ossolineum, Kraków 1974-2001 (SP).
• Zdanowicz Aleksander (red.); „Słownik języka polskiego”; wydany staraniem i kosztem M. Orgelbranda, t. 1-2, Wilno 1861 (SWil).
• Karłowicz Jan, Kryński Adam, Niedźwiedzki Władysław; „Słownik języka polskiego”, t. 1-8, PIW, Warszawa 1952-1953 (SW).
• Śmieszek Antoni; „Pol. człowieczek = »źrenica« i kilka semicko-indoeuropejskich analogii znaczeniowych”, „Język Polski” 1914, II, 4, s. 123-128.
• Taszycki Witold (red.); „Słownik staropolskich nazw osobowych”; t. IV, Ossolineum, Wrocław 1965 (SSNO).
• Sweetser Eva; „From etymology to pragmatics. Methaphorical and cultural aspects of semantics structure”; Cambridge University Press, Cambridge 1990.
• Urbańczyk Stanisław (red.); „Słownik staropolski”; t. 1-11, IJP PAN, Warszawa-Kraków 1953-1993 (SStp).
• Vasmer Max; “Russisches Etymologisches Wörterbuch”; I-III, Carl Winter Universitatsverlag, Heidelberg 1950-1958.
• Zawisławska Magdalena; „Czasowniki oznaczające percepcję wzrokową we współczesnej polszczyźnie: ujęcie kognitywne”; Wydział Polonistyki UW, Warszawa 2004.
• Zawisławska Magdalena; „Czasowniki percepcji wzrokowej a procesy mentalne”; [w:] „Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne”, cz. II, red. Renata Grzegorczykowa, Krystyna Waszakowa, wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2003.
• Трубачeв Олег Н. (ред.); „Этимологический словарь славянских языов”; Наука, Москва 1974-2001 (ESSJ).
• Фасмер Мaкc; „Этимологический словарь русского языка”; перев. Олег Н. Трубачeв, т. 4, Прогресс, Москва 1971.

Artykuły powiązane

• Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia czasowników ględać/ glądać i oględać/ oglądać i formacji pochodnych
• Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia czasownika źrzeć
• Piotrowska, Agnieszka Ewa – Czasownik obaczyć