Gest dźwiękowy

Gesty dźwiękowe (gesty foniczne), które teoretycy narracji mówionej zaliczają do zjawisk mimiki artykulacyjnej, nie tylko apelują do zmysłu słuchu, ale także – narzucając skojarzenia z gestami mimicznymi – przekazują odpowiednie wrażenia wizualne, dotykowe i kinestetyczne (Mayen 1972: 100; Poliwanow 1916: 39). Znaczenie gestu dźwiękowego w odbiorze estetycznym polega na sugerowaniu bezpośredniości sprzężonych doświadczeń audialnych, wizualnych i motorycznych:

Gesty dźwiękowe wraz z innymi chwytami mimiki słownej (gestami mimiczno-artykulacyjnymi), które służą ekspresywnemu mimicznemu i artykulacyjnemu naśladowaniu słów w narracji mówionej – współtworzą zjawisko semantyki dźwiękowej. Sprawiają, że artykulacyjna i akustyczna charakterystyka słowa zyskuje znaczenie autonomiczne, niezależnie od jego znaczenia referencyjnego (Ejchenbaum 1970). Gesty dźwiękowe udobitniają zatem somatyczne aspekty twórczości językowej.

W rozlicznych odmianach narracji mówionej (m. in. w literaturze radiowej) oraz pisanych formach narracyjnych naśladujących wypowiedź ustną (monolog wypowiedziany, gawęda, skaz) gesty dźwiękowe mogą być nie tylko elementami swoistej stylizacji (najczęściej stylizacji na autentyk), ale także ważnymi środkami komizmu językowego, np. groteskowej typizacji bohatera (Ejchenbaum 1970).

Gesty dźwiękowe, szczególnie znamienne dla oralnych gatunków mowy i różnych odmian „iluzji narracji mówionej” (Ejchenbaum 1970), nie są jednak ich wyłączną własnością. Gestykulacja foniczna odgrywa znaczącą rolę w poezji nurtów futurystycznych, lingwistycznych i neolingwistycznych. Gesty dźwiękowe służą tam „artystycznej technice mimetycznej pozwalającej utrwalać nie tylko bezpośrednie reakcje ruchowo-dźwiękowe człowieka, ale także pierwotne impulsy narodzin słowa i, szerzej, obrazu poetyckiego” (Bobrinskaja 1998).

Literaturoznawcze zagadnienia gestów dźwiękowych wyrastają z problematyki lingwistycznej rozwijanej od połowy XIX wieku. Wilhelm Wundt wskazuje, że termin Lautgebärde wprowadził niemiecki filolog klasyczny i językoznawca C. W. L. Heyse (System der Sprachwissenschaft, 1856) na oznaczenie interiekcji używanych zwykle w połączeniu z gestami mimicznymi (w języku polskim np. pst!, a kysz!). Problematykę „dźwiękowych ruchów mimicznych“ (jak Lautgebärde przekłada Tadeusz Milewski) lub „gestów fonicznych” (propozycja Józefa Mayena) Wundt łączył przede wszystkim z zagadnieniami glottogenezy, wyodrębniając ich najbardziej prymitywne formy odzwierciedlające bezpośrednią, cielesną reakcję człowieka na bodźce zewnętrzne, m. in.: refleksowy gest foniczny (np. odruchowy okrzyk bólu), onomatopeiczny gest ostrzegawczy (np. okrzyk naśladujący wycie wilka) i onomatopeiczny gest ekspresywny (wywodzący się ze szczękania zębami dźwięk brrr dla wyrażenia odczucia zimna) (Mayen 1972: 97-98). Problematykę zagnieżdżonych w leksyce gestów dźwiękowych podejmowali m.in. Hugo Schuchardt i Maurice Grammont, któremu porównania ruchów artykulacyjnych, grymasów twarzy i gestów pozwoliły sformułować koncepcję „gestów artykulacyjnych” (Jakobson, Waugh 1987: 186). W definicji Jewgienija Poliwanowa specyficzne dla poszczególnych języków etnicznych gesty dźwiękowe (zwukowyje żesty) nazywane też słowami onomatopeicznymi (onomatopoeticzeskije słowa) to elementy mowy (słowa lub części słów), których funkcja w języku jest analogiczna do funkcji rzeczywistych gestów fizycznych (Poliwanow1916: 35). W ujęciu „rosyjskiego formalisty” badania nad gestami dźwiękowymi stanowią osobny dział lingwistyki – ten, w którym lingwistyka styka się z teorią dramatu (Poliwanow 1916: 35).

Źródła

• Bobrinskaja Jekatierina, „Żest w poetikie ranniego russkogo awangarda”, [w:] „Charmsizdat priedstawlajet. Awangardnoje powiedienije. Sbornik matieriałow naucznoj konfierencyi Charms-festiwala 4 w Sankt-Pietierburgie”, Charmsizdat. Gosudarstwiennyj russkij muziej, Sankt-Pietierburg 1998, s. 49-62.
• Ejchenbaum Boris, „Iluzja narracji mówionej”, przeł. Halina Cieślakowa i Małgorzata Czermińska, [w:] „Rosyjska szkoła stylistyki”. Wybór tekstów i opracowanie Małgorzata Renata Mayenowa, Zygmunt Saloni, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1970, s. 487-490.
• Ejchenbaum Boris, „Jak jest zrobiony »Płaszcz« Gogola”, przeł. Małgorzata Czermińska, [w:] „Rosyjska szkoła stylistyki”. Wybór tekstów i opracowanie Małgorzata Renata Mayenowa, Zygmunt Saloni, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1970, s. 491-513.
• Jakobson Roman, Linda R. Waugh,“The Sound Shape of Language”,Mouton de Gruyter, Berlin-New York, 2nd Ed., 1987, pp. 181-234(Chapter 4: The Spell of Speech Sounds).
• Mayen Józef, „O stylistyce utworów mówionych”, „Z Dziejów Form Artystycznych w Literaturze Polskiej”, Ossolineum, Wrocław 1972.
• Poliwanow Jewgienij, „Po powodu zwukowych żestow japonskogo jazyka”, „Sborniki po tieorii poeticzeskogo jazyka”, Pietierburg 1916, wyp. 1.
• Poliwanow Jewgienij, „Tołkowyj terminołogiczeskij słowar’po lingwistikie (1935-1937) (Iz archiwa AN SSSR) – Lingwisticzeskije tierminy)”, [w:] tegoż, „Trudy po wostocznomu i obszczemu jazykoznaniju”. Sostaw., poslesł., kommient.i i ukazatieli Lew Koncewicza, Nauka, Moskwa 1991, s. 365 (hasło „Zwukowyje żesty”).
• Tynianow Jurij, „Illustracyi”, [w:] tegoż, „Poetika. Istorija litieratury. Kino”, izd. podgot. Jewgienij Toddes, Aleksandr Czudakow, Marietta Czudakowa, Izdatielstwo Nauka, Moskwa 1977, s. 310-318.
• Vinogradov Viktor, „Zagadnienie narracji wypowiadawczej w stylistyce”, przeł. Franciszek Siedlecki, [w:] Leo Spitzer, Karl Vossler, Viktor Vinogradov, „Z zagadnień stylistyki”. Rozprawa wstępna Zygmunta Łempickiego,Warszawa 1937.

Artykuły powiązane

• Brzostowska-Tereszkiewicz, Tamara – Kinestezja artykulacyjna