Imagines agentes

Imagines agentes (wyobrażenia działające, ang. acting images)

Wyobrażenia mnemoniczne stanowią drugi niezbywalny element klasycznej sztuki pamięci obok miejsc (loci). O ile te ostatnie przyrównywane są w niej do tabliczek woskowych, o tyle imagines agentes pełnią funkcję liter, którymi „pisze się” w wyobraźni po „tabliczkach”, czyli miejscach mnemonicznych. Z imagines agentes ściśle powiązana jest pamięć rzeczy – memoria rerum¹Memoria rerum – Pamięć rzeczy, technika retoryczna polegająca na zapamiętywaniu głównych wątków wystąpienia (np. mowy, kazania itd.) poprzez kreowanie wyobrażeń zawierających kluczowe elementy (tworzone zazwyczaj na zasadzie skojarzeń) dla poszczególnych fragmentów wystąpienia. (starożytni odróżniali jeszcze, uchodzącą za niepraktyczną, pamięć słów – memoria verborum²Memoria verborum – Pamięć słów, technika zapamiętywania wszystkich słów tekstu, często poprzez asocjację skojarzeniową poprzez sylaby, np. do zapamiętania słowa „Pyrilampes” należało w Grecji wyobrazić sobie ogień (pyr) lub cos świecącego (lampein).).

W swej istocie imagines agentes były bardzo zmysłowe w tym sensie, iż ich głównym zadaniem było silne oddziaływanie na wyobraźnię, na wewnętrzny wzrok adepta artis memorativae. Główna funkcja, jaką miały spełnić, to pobudzenie emocjonalne, które z kolei wspomagało pamięć i przypominanie sobie przez memorystę poszczególnych członów mowy lub kazania.

Według zasad klasycznej sztuki pamięci imagines agentes za każdym razem powinny być wymyślane od nowa, co odróżnia je od miejsc (loci), które z kolei powinny być zawsze stałe, niezmienne i bardzo dobrze nam znane. Imagines agentes z zasady nie mogą być konwencjonalne. Im bardziej będą charakterystyczne: odrażające, śmieszne lub przyjemne, tym lepiej spełnią swoją funkcję, ponieważ pamięć jest wspomagana przez emocjonalne ustosunkowanie się do wyobrażenia, a łatwiej jest pobudzić wyobraźnię czymś pięknym, szpetnym bądź sprośnym, niż wyobrażeniem, wobec którego pozostaniemy obojętni.

Najbardziej znanym przykładem wyobrażenia działającego jest ten przytoczony w Rhetorica ad C. Herennium. Gramy rolę obrońcy w procesie, w którym bronimy osobę podejrzaną o otrucie. Motywem zabójstwa była chęć odziedziczenia spadku, a oskarżyciel ma na to wielu świadków. W pierwszym miejscu mnemonicznym należy wyobrazić sobie pamięciowy wizerunek sprawy, w której bierzemy udział:

Wyobrażone przedmioty przypominają o różnych danych, odnoszących się do sprawy: kielich przypomina o otruciu, tabliczki o spadku, baranie jądra o świadku (testis ¬po łacinie oznacza świadka i jądro). W kolejnych miejscach mnemonicznych, należy umieścić inne zarzuty i szczegóły sprawy. Dzięki temu, „przechodząc” od jednego miejsca do następnego, odtworzymy z pamięci wszystkie potrzebne nam fakty.

Imagines agentes powinny być usytuowane w miejscach według porządku alfabetycznego (stanowią wówczas tzw. litery osobowe, litterae personales), co ułatwia przechodzenie w wyobraźni od jednego miejsca do następnego bez popełnienia pomyłki. W wielu traktatach pojawia się także zalecenie specjalnego oznaczania co piątego miejsca, by się nie pogubić.

Jan Szklarek w Opusculum de arte memorativa (Kraków 1504) podaje podział oraz wyraźne wskazówki tworzenia wyobrażeń mnemonicznych. Dwa najistotniejsze typy takich wyobrażeń, to „strażnik”, który pilnuje miejsca (według porządku alfabetycznego) oraz „rzemieślnik” czy też „sługa”, który wykonuje wszystkie polecenia adepta sztuki pamięci.

Szklarek poleca tworzenie wyobrażeń na pięć sposobów, które nie pozostawiają człowieka obojętnym. Pierwszym jest wizerunek straszny, na którym uzbrojony Herod trzyma w jednej ręce przekłutego chłopca, a pod stopą znajduje się kolejny zabity chłopiec. Drugi wizerunek jest przyjemny: wystrojony przyjaciel z kielichem wina i pieczonym kurczęciem w dłoniach. Trzecie wyobrażenie to wymieszanie obrazu strasznego i przyjemnego, a przykładem jest św. Katarzyna, która stanowi przyjemny obraz, natomiast grozę wnosi przywołanie narzędzia jej kaźni (była łamana kołem). Wreszcie ostatnie wyobrażenie jest niezwykłe, a przedstawia kobietę uzbrojoną jak rycerz (Wójcik 2006: 115-116, 143-147).

W traktacie Szklarka nie ma ilustracji przedstawiających imagines agentes, natomiast przedstawienia takie znane są m.in. z traktatu Paulina ze Skalbmierza, zachowanego w Kodeksie Pawła z Łomży w Bibliotece Kórnickiej (sygn. 1122; (Wójcik 2009: 175-184)), druku Rationarium Evangelistarum (Pforzheim 1505),często błędnie przypisywanego Petrusowi de Rosenheim, czy Chartiludium logices sive Logica memorativa autorstwa Thomasa Murnera (Strassburg 1509; (Hoffmann 2000: 585-604)), czyli podręcznika do nauki logiki za pomocą kart do gry, na których umieszczono imagines agentes

Szczególnie traktat Paulina ze Skalbmierza jest ciekawy na tle innych zachowanych wyobrażeń imagines agentes, ponieważ umieszczono na nim rozkład kazania, co pozwala zaobserwować, jak współcześni stosowali wyobrażenia w praktyce. Bardzo interesujące są imagines agentes zachowane w rękopisie przechowywanym obecnie w Ossolineum we Wrocławiu (Ms 734) . W kodeksie tym zachowały się traktaty mnemotechniczne Jacobusa Publiciusa oraz Walentego z Zielonej Góry (Valentinus Werner de Grünberg / de Monte Viridi). Po nich umieszczono ilustracje wyobrażeń mnemonicznych, służących do zapamiętania rzeczowników w różnych przypadkach (jako genetivus przedstawiono mężczyznę ze zgiętym kolanem, który trzyma nad głową koszyk z dzieckiem; dativus to mężczyzna ofiarujący pieniądze; accusativus trzyma gęś, itd.), natomiast na następnych stronach przedstawiono dwa wyobrażenia nagich postaci, które służą do zapamiętania końcówek koniugacyjnych, gdzie mężczyzna oznacza stronę czynną, natomiast kobieta stronę bierną. Warto zwrócić uwagę, iż mężczyzna przebija swoje kolano mieczem – ten sposób zaskakującego, drastycznego obrazowania jest dość często spotykany w traktatach mnemonicznych (np. w rękopisie z Ossolineum). Odniesienie do części ciała jako pomoc przy zapamiętywaniu odmiany (deklinacji) znajdziemy także w Congestorium artificiosae memoriae Johannesa Rombercha de Host (Wenecja 1520).

Źródła

• Carruthers Mary, „The Book of Memory. Study of Memory in Medieval Culture”, University Press, Cambridge 1990.
• Carruthers Mary, „The Craft of Thought. Meditation, Rhetoric and Making of Images 400-1200”, University Press, Cambridge 2006.
• Heimann-Seelbach Sabine, „Ars und scientia. Genese, Überlieferung und Funktionen der mnemotechnischen Traktatliteratur im 15. Jahrhundert. Mit Edition und Untersuchung dreier deutscher Traktate und ihrer lateinischen Vorlagen”, Niemeyer, Tübingen 2000.
• Hoffmann Detlef, „Die mnemonischen Kartenspiele Thomas Murners”, w: „Seelenmaschinen. Gattungstraditionen, Funktionen und Leistungsgrenzen der Mnemotechniken vom späten Mittelalter bis zum Beginn der Moderne”, pod red. Jörga Jochena Bernsa i Wolfganga Neubera, Böhlau Verlag, Wien 2000.
• Kiss Farkas Gábor, „Memory, Meditation and Preaching: A Fifteenth-Century Memory Machine in Central Europe (The Text Nota hanc figuram composuerant doctorepp… / Pro aliquali intelligentia…)”, w: „The Making of Memory in the Middle Ages”, ed. by Lucie Doležalova, Brill, Leiden 2010.
• „The Medieval Craft of Memory. An Anthology of Texts and Pictures”, ed. by Mary Carruthers Jan M. Ziółkowski, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2000.
• Wójcik Rafał, „Opusculum de arte memorativa Jana Szklarka. Bernardyński traktat mnemotechniczny z 1504 roku”, Biblioteka Uniwersytecka i Poznańskie Studia Polonistyczne, Poznań 2006.
• Wójcik Rafał, „Populus meus captivus ductus est: On the Polish Franciscan’s Mnemonic Treatise form the Fifteenth Century”, w: „Strategies of Remembrance: From Pindar to Hölderlin”, ed. by Lucie Doležalova, Cambridge Scholars Publishing, Newcastle upon Tyne 2009.
• Yates Frances A., „Sztuka pamięci”, przeł. Witold Radwański, posłowiem opatrzył Lech Szczucki. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1977.

Artykuły powiązane

• Obremski, Krzysztof – Wzrok – „Obraz szlachcica polskiego Wacława Kunickiego z domu Bończa wystawiony”
• Śnieżko, Dariusz – Memoria
• Niebelska-Rajca, Barbara – Sensualność w poetyce teoretycznej
• Niebelska-Rajca, Barbara – Fantazja
• Wójcik, Rafał – Paulin ze Skalbmierza
• Wójcik, Rafał – Thomas Murner

Bibliografia

• 1
  Memoria rerum – Pamięć rzeczy, technika retoryczna polegająca na zapamiętywaniu głównych wątków wystąpienia (np. mowy, kazania itd.) poprzez kreowanie wyobrażeń zawierających kluczowe elementy (tworzone zazwyczaj na zasadzie skojarzeń) dla poszczególnych fragmentów wystąpienia.
• 2
  Memoria verborum – Pamięć słów, technika zapamiętywania wszystkich słów tekstu, często poprzez asocjację skojarzeniową poprzez sylaby, np. do zapamiętania słowa „Pyrilampes” należało w Grecji wyobrazić sobie ogień (pyr) lub cos świecącego (lampein).