Kostium w hagiografii – tradycja starochrześcijańska

Świętość – jako kategoria antropologiczna – otrzymała trwałą literacką wizualizację w starochrześcijańskim piśmiennictwie hagiograficznym, przede wszystkim w żywotach pustelników. Trzeba jednak pamiętać, że wzór osobowy pustelnika-ascety miał wyraźne inspiracje biblijne – także w zakresie jego zewnętrznych atrybutów; inspiracją były tu postaci proroka Eliasza (2 Krl 1, 8) oraz św. Jana Chrzciciela (Mt 3, 4 i Mk 1, 6), którzy – żyjąc w odosobnieniu – odziewali się jedynie w płaszcz z sierści zwierzęcej oraz pas skórzany owinięty „około bioder”. Dla kształtowania się ideału świętego mnicha bardzo ważne były także pisma ascetyczno-mistyczne, m.in. Ewagriusza z Pontu. Pierwsze hagiograficzne wskazówki, dotyczące atrybutów ascety, odnajdujemy już w greckim Żywocie św. Antoniego Pustelnika Atanazego Wielkiego (IV w.), a także w Opowiadaniach dla Lausosa Palladiusza (IV w.) i parenetycznych Apoftegmatach Ojców Pustyni (V/VI w.). Jednak w literaturze europejskiej kanoniczne elementy zewnętrznego wyglądu świętego pustelnika ukonstytuowały się przede wszystkim dzięki Hieronimowi ze Strydonu, w oparciu o jego łacińskie żywoty mnichów Pawła i Hilariona (IV w.).

We wszystkich wymienionych tekstach obecne są reprezentacje ciała postrzeganego jako źródło i narzędzie odłączenia od Boga, a w związku z tym – będącego przedmiotem i miejscem abjekcji¹Abjekt – W terminologii Julii Kristevej abjekt [l’abject] to taki osobliwy rodzaj bytu, którego nie da się uczynić przedmiotem [un ob-ject] a to dlatego, że w jego obliczu znika dystans fundujący tożsamość obserwatora, niezbędny do „uformowania” przedmiotu jako przedmiotu właśnie poprzez przypisanie mu takiej czy innej nazwy. Abjekt jest tym, co wyłącza się, odrzuca (łacińskie abicio oznacza odrzucanie, porzucanie) z budujących egzystencję porządków przedmiotowości i podmiotowości, ponieważ jego obecność zagraża ich konstytucji.. Ubiór oraz praktyki higieniczne anachoretów²Anachoreta – Człowiek mieszkający w odosobnieniu od świata, w eremie, w pustelni, realizujący umotywowany religijnie model życia kontemplacyjnego oraz praktykujący różne – często skrajne – formy ascezy, a w późniejszej literaturze hagiograficznej także niektórych cenobitów³Cenobita – Człowiek realizujący umotywowany religijnie model życia wspólnotowego, oparty na regularnych praktykach modlitewnych i kontemplacyjnych, na stosowaniu praktyk ascetyczno-pokutnych określonych w stosownych dokumentach (reguła zakonu lub zgromadzenia, ustawy zakonne), włączający się do wspólnych prac oraz zadań grupy, zgodnych z regułą oraz wyznaczanych przez przełożonych. i wyznawców świeckich, stanowiły zatem wyraz negacji ludzkiej cielesności – przede wszystkim seksualności, którą w teologii patrystycznej uważano nie tylko za sferę psychofizjologiczną zdegradowaną przez grzech pierworodny (Augustyn z Hippony), ale także – w ujęciach najbardziej radykalnych – za negatywną konsekwencję nieposłuszeństwa pierwszych rodziców (Orygenes, Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy). Według relacji hagiograficznej Hieronima, Paweł z Teb, osiadłszy w górskiej jaskini, całkowicie odrzucił świeckie odzienie i do końca życia nosił jedynie tunikę, którą „sam splótł z liści palmy tak, jak wykonuje się kosze” (Hieronim 1995: 110). Ponadto nie troszczył się o swój wygląd zewnętrzny; nie strzygł też włosów, które z czasem posiwiały, stały się zaniedbane i tak długie, że okrywały „zwiotczałe starością członki” świętego (Hieronim 1995: 103-104). Z kolei Hilarion odrzucił „dotychczasowe odzienie” i przyzwyczajenia (Hieronim 1995: 119), znalazłszy się w gronie uczniów św. Antoniego Pustelnika. Kiedy po dwóch miesiącach – w wieku piętnastu lat – opuścił mistrza i zamieszkał w odosobnieniu, postanowił strzyc włosy raz w roku – w dniu Paschy, a swoje „wątłe, szczupłe, nieodporne na wszelkie przeciwności ciało” okrył jedynie włosiennicą (Hieronim 1995: 120-121), której nigdy nie prał i nosił tak długo, aż uległa całkowitemu zniszczeniu. Oprócz pokutnej tuniki posiadał skórzaną szatę oraz krótki, zgrzebny płaszcz, zrobiony z kawałka szorstkiego materiału. Ów płaszcz-wór (sagum rusticum) mógł służyć jako okrycie lub jako pokutne posłanie, rozkładane na prochu lub popiele. Gdy w dojrzałym wieku Hilarion rozpoczął misyjne podróże, dołączył do swego stroju kukullę (cuculla) – szatę z kapturem, będącą pierwowzorem zakonnego habitu.

W późnoantycznych przekazach hagiograficznych znajdujemy również najstarsze informacje o pokutnych elementach stroju ukrywanych pod odzieżą zewnętrzną. Były one narzędziem praktyk ascetycznych i powodowały ustawiczny dyskomfort fizyczny – tak jak popularna włosiennica; niekiedy miały także sprawiać ostry ból – np. Symeon Słupnik Starszy, okrywając się jedynie płaszczem z kapturem, krępował swoje ciało sznurem splecionym z łyka palmowego, gęsto przetykanym cierniowymi gałązkami.

W starożytności chrześcijańskiej zaczął formować się także kanon zewnętrznych atrybutów świętych wdów i dziewic. Parenetyczne wizerunki pobożnych niewiast czerpały inspiracje z Pisma Świętego oraz z literatury patrystycznej. Wzorem wdowy była niewątpliwie Judyta, która po śmierci męża „nałożyła wór na biodra i nosiła na sobie swoje wdowie szaty” (Jdt 8, 5). W patrystycznej myśli o dziewictwie wyraźne były też inspiracje maryjne. Pojęcie świętości, czystości i skromności jako pierwszy w sposób systematyczny zespolił Tertulian, który postulował, aby chrześcijańskie niewiasty odrzuciły wymyślne stroje i wiodły skromny tryb życia; ponadto zalecał, aby podczas liturgii dziewice – jako poślubione Chrystusowi – miały na głowie zasłonę. Nakrywanie głowy welonem nakazywano także dziewicom konsekrowanym; w Kościele łacińskim miał on początkowo kolor czerwony (od IV w.), następnie – biały (ok. VII w.).

Przed upodobaniem do strojów, biżuterii oraz wszelkich zabiegów kosmetyczno-upiększających przestrzegali Cyprian z Kartaginy, Ambroży z Mediolanu i wielu innych autorów starochrześcijańskich. W piśmiennictwie hagiograficznym zostały spopularyzowane w zasadzie wszystkie najważniejsze idee monastycyzmu żeńskiego, także kwestie zewnętrznych przymiotów świętych niewiast. Najstarszym tekstem, ilustrującym habitus virginitatis, były apokryficzne Akta Pawła i Tekli (II w.), ale szczególną rangę zyskały Żywot św. Makryny Grzegorza z Nyssy (IV w.), Żywot św. Synkletyki Pseudo-Atanazego (V w.), a także wspomniane już Palladiuszowe Opowiadania dla Lausosa i zbiór Apoftegmatów Ojców Pustyni. W tym ostatnim tekście znajdujemy emblematyczny ustęp, wyjaśniający teologiczno-etyczną symbolikę poszczególnych elementów mniszego stroju; jak czytamy: „Kukulla, której używamy, jest znakiem niewinności. Wierzchnia szata, którą okrywamy ramiona i szyję, jest znakiem krzyża. Pas, którym przepasujemy się, jest znakiem męstwa. Postępujmy więc zgodnie z tym, co oznacza nasz habit” (Apoftegmaty 1995: 211). Równie ważna wydaje się odnotowana w Apoftegmatach wypowiedź świętej Synkletyki, objaśniająca duchowy sens fizycznych umartwień i niewygód, powodowanych przez pokutny strój: „Jak bowiem szorstkie odzienie, kiedy jest deptane i używane, pierze się i staje się bielsze, tak też mężny duch umacnia się przez dobrowolne ubóstwo” (Apoftegmaty 1995: 138).

Wypracowany w starożytności kanon wizualny – dotyczący zarówno postaci męskich, jak i kobiecych – przejęła hagiograficzna literatura wieków średnich. Zarówno średniowieczne opracowania starochrześcijańskich żywotów, jak i teksty nowsze, sięgały do utrwalonego przez wieki repertuaru zewnętrznych atrybutów świętości. Żywotopisarstwo polsko-łacińskie dobrze wpisywało się w tę europejską tradycję. W XVI wieku bogatą panoramą hagiograficznych kostiumów i atrybutów przypomniał Piotra Skarga w Żywotach Świętych Starego i Nowego Zakonu, zaś w drugiej połowie XIX wieku Prokop Leszczyński, autor znakomicie napisanych, niezwykle poczytnych i wielokrotnie wznawianych Żywotów Świętych Pańskich.

Źródła

Opracowania

• Chryssavgis John, „W sercu pustyni. Duchowość ojców i matek pustyni”, przeł. Marek Chojnacki, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007.
• Kapuścińska Anna, „»Żywoty Świętych« Piotra Skargi. Hagiografia – Parenetyka – Duchowość”, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2008.
• Nehring Przemysław, „Retoryczne aspekty »Żywota świętego Hilariona«”, [w:] „Chrześcijaństwo u schyłku starożytności. Studia źródłoznawcze T. I”, pod red. Ewy Wipszyckiej, Tomasza Derdy, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1997.
• Swan Laura, „Zapomniane matki pustyni”, przeł. Paweł Kaźmierczak, Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, Kraków 2005.
• Wipszycka Ewa, „»Historia Lausiaca« Palladiusza”, [w:] „Chrześcijaństwo u schyłku starożytności. Studia źródłoznawcze T. I”, pod red. Ewy Wipszyckiej, Tomasza Derdy, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1997.

Źródła

• „Apoftegmaty Ojców Pustyni”, t. II, przeł. Marek Kozera, Kraków 1995, cytaty na s.: 138; 211.
• Św. Antoni Pustelnik, „Żywot. Pisma ascetyczne”, przeł. Ewa Dąbrowska [i inni], oprac. Ewa Wipszycka, Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków 2005.
• Św. Atanazy Aleksandryjski, „Żywot św. Antoniego”, [w:] św. Antoni Pustelnik „Pisma”, przeł. Zofia Brzostowska [i inni], oprac. Ewa Wipszycka, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1987.
• Św. Ewagriusz z Pontu, „Pisma ascetyczne”, t. I, przeł. Krzysztof Bielawski [i inni], oprac. Leon Nieścior, Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków 1998.
• Św. Ewagriusz z Pontu, „Pisma ascetyczne”, t. II, przeł. Marek Grzelak [i inni], oprac. Leon Nieścior, Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków 2005.
• Św. Hieronim ze Strydonu, „Żywoty mnichów, Pawła, Hilariona, Malthusa”, tłum. i oprac. Bazyli Degórski, Kraków 1995, cytaty na s.: 103-104, 110, 119-121.
• Palladiusz, „Opowiadania dla Lausosa (Historia Lausiaca)”, przeł. Stanisław Kalinkowski, Kraków 1996.
• Św. Teodoret z Cyru, „Dzieje miłości Bożej. Historia mnichów syryjskich”, przeł. Katarzyna Augustyniak, Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków 1994.

Artykuły powiązane

• Hanusiewicz-Lavallee, Mirosława – Zmysły duchowe w literaturze staropolskiej
• Kapuścińska, Anna – Tortury w dawnej Europie i Polsce
• Kapuścińska, Anna – Ciało w zabytkach apokryficznych
• Kulik, Mariusz – Umundurowanie polskie w latach 1815-1830
• Kulik, Mariusz – Umundurowanie polskie w okresie napoleońskim

Bibliografia

• 1
  Abjekt – W terminologii Julii Kristevej abjekt [l’abject] to taki osobliwy rodzaj bytu, którego nie da się uczynić przedmiotem [un ob-ject] a to dlatego, że w jego obliczu znika dystans fundujący tożsamość obserwatora, niezbędny do „uformowania” przedmiotu jako przedmiotu właśnie poprzez przypisanie mu takiej czy innej nazwy. Abjekt jest tym, co wyłącza się, odrzuca (łacińskie abicio oznacza odrzucanie, porzucanie) z budujących egzystencję porządków przedmiotowości i podmiotowości, ponieważ jego obecność zagraża ich konstytucji.
• 2
  Anachoreta – Człowiek mieszkający w odosobnieniu od świata, w eremie, w pustelni, realizujący umotywowany religijnie model życia kontemplacyjnego oraz praktykujący różne – często skrajne – formy ascezy
• 3
  Cenobita – Człowiek realizujący umotywowany religijnie model życia wspólnotowego, oparty na regularnych praktykach modlitewnych i kontemplacyjnych, na stosowaniu praktyk ascetyczno-pokutnych określonych w stosownych dokumentach (reguła zakonu lub zgromadzenia, ustawy zakonne), włączający się do wspólnych prac oraz zadań grupy, zgodnych z regułą oraz wyznaczanych przez przełożonych.