Założenie, że kobieta i mężczyzna to dwa różne podmioty różnie wyposażone biologicznie (W najnowszych badaniach dotyczących różnic między kobietami a mężczyznami powraca się do starej tezy (popartej nowymi dowodami), że wszelkie różnice między osobami różnej płci mają podłoże biologiczne (Moir, Jessel 1993). ) i kulturowo, posiadające inną tożsamość płciową, w związku z tym inny system wyznawanych wartości, inne oczekiwania społeczne, inną postawę wobec świata, reprezentujące różne typy zachowań, różne strategie porozumiewania się, pozwala formułować pytania dotyczące wagi czynnika płci w językowej konceptualizacji świata.
Badania opozycji męski : żeński na poziomie podmiotowym prowadzono między innymi w aspekcie różnic ujawniających się na poziomie tekstów budowanych przez podmioty różnej płci oraz na poziomie strategii komunikacyjnych (Teza, że kobiety i mężczyźni używają innych strategii i stylów w porozumiewaniu się we współczesnej literaturze przedmiotu jest ogólnie przyjęta (Lakoff 1975; Tannen 1984, 1994). W Polsce badania nad kobiecym sposobem mówienia rozpoczęła K. Handke. Sposoby mówienia właściwe kobietom autorka opisuje jako styl o wyrazistych cechach lingwistycznych, który rozwinął się w obrębie potocznej odmiany języka (polszczyzny kolokwialnej) (Handke 1986, 1989, 1990, 1992, 1994). ). Dotychczasowe znane mi badania ankietowe, które uwzględniały parametr płci, pokazują, że płeć respondenta jest istotnym czynnikiem wpływającym na kształt udzielanej odpowiedzi, a to – jak sądzę – stanowi przesłankę do postawienia hipotezy, że także konceptualizacje pewnych fragmentów językowego obrazu świata (JOS), dokonywane przez kobiety i mężczyzn są różne.
W przeprowadzonej przeze mnie w 1997 roku ankiecie (Respondentami ankiety było 50 studentek i 50 studentów trzech różnych Wydziałów UMCS: Humanistycznego, Matematyczno-Fizycznego, Prawa. Wyniki tych badań przedstawiłam w artykule: Kobieta „typowa” i „prawdziwa” w oczach studentów. (Przyczynek do stereotypu kobiety). „Język Polski” 2002, z. 1, s. 25 – 35. W niniejszym opracowaniu wykorzystuję fragmenty tegoż artykułu.), która miała na celu ustalenie zespołu cech konwencjonalnie (stereotypowo) przypisywanych kobietom, parametr płci okazał się znaczący. Zróżnicowanie wyników uwarunkowane płcią respondenta jest wnioskiem z badań polskich (a także niemieckich) tzw. symboli kolektywnych, które przeprowadził M. Fleischer. Na przykład charakterystyka znaczenia słowa Kościół pokazała, że kobiety w większym stopniu niż mężczyźni postrzegają go w aspekcie duchowym, natomiast w mniejszym stopniu niż mężczyźni w aspekcie materialno-bytowym. W odpowiedziach kobiet określenia wiara, bóg, religia, wspólnota miały frekwencję wyższą niż w odpowiedziach mężczyzn, zaś określenia kler, świątynia niższą; słowo modlitwa pojawiło się tylko w wypowiedziach kobiet.
Charakterystyka znaczenia słowa miłość ujawniła, że mężczyźni większy nacisk aniżeli kobiety kładli na aspekt seksualny tego pojęcia – postrzegali miłość przede wszystkim w kategoriach stosunków damsko-męskich. Potwierdza to wyższa frekwencja słowa seks, utożsamianie miłości z kobietą w ogóle czy nawet konkretną osobą (Renata). Kobiety natomiast w swych wypowiedziach uwzględniły także inny wymiar miłości – miłość do Boga (Bóg, wiara), którego nie odnajdujemy w wypowiedziach mężczyzn.
Przy charakterystyce znaczenia słowa nietolerancja kobiety w bardziej zdecydowany sposób niż mężczyźni ocenili je negatywnie (-78 K; -67 M). Słowo głupota w ich wypowiedziach miało najwyższą frekwencję; pojawiły się także słowa nieobecne w wypowiedziach mężczyzn jak ograniczenie, brak akceptacji, zło, niechęć. Mężczyźni natomiast postrzegali nietolerancję przede wszystkim w kategoriach stosunków między narodami czy rasami (rasizm, nacjonalizm).
Różnice w sposobach charakteryzowania słowa praca sprowadzają się przede wszystkim do nadawania odmiennej rangi poszczególnym określeniom przez przedstawicieli różnych płci. Np. określenia satysfakcja, zajęcie, zawód mają wyższą frekwencję w odpowiedziach respondentek, natomiast zarobek, konieczność, trud w odpowiedziach respondentów. Wydaje się, że taki rozkład odpowiedzi pozostaje w związku z tradycyjnym wyobrażeniem ról społecznych, w którym pracą rozumianą w kategoriach zarobkowania na utrzymanie rodziny zajmują się mężczyźni, kobiety natomiast przede wszystkim zajmują się domem i wychowywaniem dzieci, praca zaś może być dla nich zajęciem dodatkowym, pozwalającym na samorealizację (jeśli takiej nie osiągają, wypełniając role matek i żon), przynoszącym w efekcie satysfakcję.
Analiza wybranych danych z opracowania M. Fleischera pokazuje, że charakterystyka symbolu kolektywnego formułowana z określonego punktu widzenia kobiecego lub męskiego jest nieco inna. Odmienność dotyczy: 1) przede wszystkim rangi tego samego wyrażenia charakteryzującego dany symbol; 2) w mniejszym stopniu zróżnicowania wyrażeń charakteryzujących. Są to więc różnice o charakterze ilościowym, a nie jakościowym, potwierdzające ukształtowanie się dwóch różnych profili wskazanych słów.
W styczniu 2003 r. sama przeprowadziłam wśród 80 (40 kobiet i 40 mężczyzn) studentów UMCS ankietę sondażową badającą skojarzenia wywołane przez słowa nazywające przedmioty konkretne lub abstrakta jawiące się jako neutralne z punktu widzenia opozycji męski : żeński. Respondenci odpowiadali na pytanie – Podaj, co Ci się kojarzy ze słowem: łóżko, dom, praca, kariera, dziecko, małżeństwo, miłość. Rangowa lista najczęstszych skojarzeń wywołanych przez te słowa przedstawia się następująco:
Tabela 3
Uzyskany materiał potwierdza, że punkt widzenia – odpowiednio męski lub żeński – i związana z nim perspektywa oglądu – wpływają na jakość ewokowanych skojarzeń.
Wysoka frekwencja w wypowiedziach mężczyzn i znacznie niższa w wypowiedziach kobiet skojarzenia seks wywołanego przez słowo łóżko, możeświadczyć o tym, że dla mężczyzn seksualna sfera życia jest ważnym elementem postrzeganego świata, natomiast dla kobiet ta sfera życia nie jest dominująca.
Skojarzenia związane z domem ujawniają, że kobiety patrzą na dom przede wszystkim od strony psychospołecznej, natomiast mężczyźni od strony fizykalnej i bytowej. W odpowiedziach kobiet dominują takie skojarzenia jak ciepło i bezpieczeństwo, a w dalszej kolejności budynek. Natomiast w odpowiedziach mężczyzn budynek zajmuje drugą pozycję na liście rangowej, następną zaś jedzenie. Wśród skojarzeń o niższej frekwencji również obserwujemy jakościowe zróżnicowanie. Kobiety dom kojarzą raczej z ludźmi tworzącymi go (mama, rodzice, dzieci) oraz z pozytywnymi uczuciami związanymi z domem (radość). Mężczyźni natomiast dom kojarzą z miejscem wygodnym, cichym, w którym mogą wypocząć, w którym czują się swobodni. Znamienne, że nawet zwierzęta kojarzone z domem są różne gatunkowo – kot pojawia się w odpowiedziach respondentek, pies w odpowiedziach respondentów.
Wśród kobiecych skojarzeń ewokowanych przez słowo praca wysoką pozycję zajmuje satysfakcja, która nie pojawiła się w odpowiedziach mężczyzn. Znamienne, że tylko w odpowiedziach mężczyzn pojawiają się negatywne skojarzenia związane z pracą, jak brak czasu, stres, zło konieczne, mordęga, śmierć, nuda. Uzyskany rozkład odpowiedzi wykazuje analogie z omawianymi wcześniej danymi uzyskanymi przez M. Fleischera (Fleischer 1996: 186) i pozostaje w związku ze stereotypowym wyobrażeniem zajęć właściwych kobiecie i mężczyźnie. Podstawowym obowiązkiem mężczyzny jest zapewnienie rodzinie koniecznych do życia środków materialnych, stąd praca jest dla mężczyzn przede wszystkim sposobem zarobkowania, obowiązkiem często niesatysfakcjonującym. Dla kobiet natomiast, które pragną realizować się nie tylko w tradycyjnie przypisywanej im roli matki i żony, ale również w życiu zawodowym, praca jest nie tylko źródłem dochodu, lecz również dziedziną samorealizacji.
Dominacja pozytywnych skojarzeń związanych z karierą w odpowiedziach respondentek ujawnia, że kobiety postrzegają karierę w aspekcie dokonanym, skupiają się na efekcie procesu, który przyniósł określony skutek, akcentują przede wszystkim korzyści płynące z tego stanu (sława, satysfakcja, spełnienie). Respondenci natomiast ujmują karierę w aspekcie niedokonanym, jako pewien proces, który prowadzi do osiągnięcia pożądanego stanu, dlatego w ich odpowiedziach większy nacisk został położony na współzawodnictwo, rywalizację i dlatego też w większym stopniu niż mężczyźni dostrzegają negatywne strony tego procesu, stanu (głupota, strata czasu, niewłaściwe idee, dno, syf, gówno, wyrzeczenia, zależności, pracoholizm, stres, brak czasu dla najbliższych).
Wśród skojarzeń kobiet wywołanych słowem dziecko góruje miłość (skojarzenie nie występujące w odpowiedziach mężczyzn), następnie obowiązek, opieka. Z kolei wśród męskich skojarzeń dominuje odpowiedzialność, radość, następnie płacz oraz nieobecne w odpowiedziach kobiet wypowiedzi wskazujące na kojarzenie dziecka z daleką przyszłością (np. ważne po trzydziestce). Tylko mężczyznom dziecko kojarzy się z potomstwem, co wskazuje na to, iż z męskiego punktu widzenia istotną wartością jest przedłużanie rodu. Z kolei w odpowiedziach respondentek częściej pojawiają się skojarzenia związane z opieką nad dzieckiem – troska, zabawki, mały człowiek (wymaga opieki), subtelność, pachnidełko (bezpośredni, fizyczny kontakt z dzieckiem), uśmiech, smoczek, śpioszki (akcesoria niemowlęce). Tylko w odpowiedziach respondentów pojawiają się negatywne skojarzenia związane z faktem posiadania dziecka – wydatek, problemy, brud, głupota, brak czasu, rozkosz na odległość, jeśli nie masz na własność. Kobiety postrzegają dziecko z perspektywy matki, czyli osoby, która w powszechnym mniemaniu przede wszystkim kocha swoje dziecko, opiekuje się nim, jest w stosunku do niego czuła i serdeczna. Mężczyźni natomiast z perspektywy ojca, który przejmuje odpowiedzialność za rodzinę i dziecko, na którym również spoczywa obowiązek przedłużania ciągłości rodu, w mniejszym zaś stopniu obowiązek bezpośredniej opieki nad dzieckiem.
Na początku listy rangowej kobiecych skojarzeń związanych z Kościołem stoją takie słowa, jak Bóg (tylko jedno poświadczenie w wypowiedziach mężczyzn), ksiądz, religia, modlitwa, wspólnota, spokój. W wypowiedziach respondentów zaś dominują takie słowa, jak obłuda, fałsz (w wypowiedziach respondentek mają znacznie niższą frekwencję) i pieniądze (skojarzenie nie występujące w odpowiedziach kobiet), a wśród pojedynczych wypowiedzi pojawiają się także nieobecne w odpowiedziach respondentek ingerencja, fanatyzm, nuda, dewocja, dogmatyzm, firma, polityka. Potwierdza to materiał M. Fleischera (Fleischer 1996, 183-184). Kobiety patrzą na kościół w aspekcie wspólnoty duchowej, spełniającej potrzeby duchowe człowieka, mężczyźni natomiast w aspekcie instytucjonalnym, postrzegają kościół jako instytucję zorganizowaną w konkretnym celu, nie tylko duchowym, ale również materialnym, przynoszącą wymierne korzyści nie tylko ludziom z zewnątrz, ale również władzom, urzędnikom owej instytucji. Mężczyźni wykazują postawy antyklerykalne.
Jak wynika z listy rangowej skojarzeń związanych ze słowem małżeństwo, kobiety kojarzą je przede wszystkim z miłością, mężczyźni zaś z obowiązkami. Kolejne skojarzenia kobiet wskazują na takie wartości małżeństwa jak zaufanie i wsparcie, kolejne skojarzenia mężczyzn natomiast na takie aspekty życia małżeńskiego jak kompromisy, niewola. W wypowiedziach mężczyzn pojawiają się też skojarzenia o charakterze erotycznym, co podobnie jak w przypadku skojarzeń związanych ze słowem łóżko, potwierdza ważność tej sfery w męskim postrzeganiu świata.
Artykuły powiązane
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Językowy obraz kobiety w przysłowiach
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Kobieta w świetle danych ankietowych
- Nowosad-Bakalarczyk, Marta – Płeć – wykładniki leksykalne
