Terminologia specjalistyczna w percepcji słuchowej

1. Terminologia psychologiczna odnosząca się do percepcji słuchowej

Terminologia psychologiczna związana z percepcją w znacznej mierze jest terminologią przejętą z akustyki (w części dotyczącej opisu dźwięków), z medycyny (anatomii, neurologii itp.) (w części dotyczącej zachowania się ludzkiego organizmu w trakcie procesu percepcji), a także z filozofii percepcji. Uznać należy, że sam termin percepcja – choć pojawił się w filozofii – jest obecnie terminem podstawowym właśnie na gruncie psychologii, a w innych dyscyplinach (w tym językoznawstwie) jest używany jako zapożyczenie z psychologii (w niezmienionym znaczeniu).

Wyrażenie percepcja nie jest również elementem leksykonu języka naturalnego i w tekstach języka ogólnego występuje jako cytat z języka specjalistycznego. Pojęcie percepcji nie jest ani pojęciem uniwersalnym, ani tym bardziej semantycznie prostym. Sugestia, że tak jest, znalazła się w historycznej pracy Gottfrieda W. Leibniza „Tablice definicji”:

Także czasownik percypować (oraz jego rodzimy odpowiednik (s)postrzegać) nie jest wyrażeniem języka naturalnego (Żurowski 2008). Wszelkie jego wykorzystanie w zdaniach języka polskiego nie powoduje co prawda dewiacji semantycznej, ale daje wyraźny efekt stylistyczny w porównaniu ze zdaniami ze zwykłymiczasownikami percepcyjnymi (Dobaczewski 2002: 22-23):

Jaś (s)postrzega / percypuje dźwięki skocznego mazurka.

Jaś słyszy dźwięki skocznego mazurka.

Tekstowa frekwencja tego czasownika jest niska, najczęściej pojawia się w zdaniach, które referują „percepcję dzieł sztuki”.

Niektóre teorie psychologiczne akcentują to, że należy rozdzielać dwa procesy: (i) odbieranie i rejestrowanie danych docierających na organu zmysłu, (ii) identyfikowanie cech obiektu znajdującego się w otoczeniu organizmu. Dla tego pierwszego procesu proponuje się termin sensepcja, a dla drugiego percepcja (Klawiter 1999: 335). Takie projektowanie znaczenie terminów tylko potwierdza wyłącznie terminologiczny status wyrażeń percepcja, percypować, spostrzegać, postrzegać itp. Za jedyne neutralne stylistycznie wyrażenie z tej grupy, które oddaje podobne znaczenie, to odbierać, ale czasownik ten jako synonim wspomnianych terminów jest używany wtórnie.

Drugim podstawowym terminem powszechnie używanym w psychologii (i filozofii percepcji – bo znów jest to termin powstały na gruncie filozofii) jest termin dane zmysłowe. Wprowadził go G.E. Moore, który wyróżnił pięć rodzajów doświadczeń zmysłowych: (i) wyobrażenia wytworzone na jawie; (ii) doświadczenia w snach; (iii) halucynacje; (iv) obrazy następcze; (v) wrażenia zmysłowe w sensie ścisłym. Te ostatnie to sensibilia, które mogą „powodować, że ciało nam coś mówi o świecie”. Do sensibiliów należą smaki, zapachy, dźwięki, plamy barwne i czucie ustrojowe (np. ból) (Łajeczko 1995: 13-15).

2. Terminologia akustyczna

Akustyka to dział fizyki zajmujący się badaniem dźwięków (ściślej – fal akustycznych). Terminologia akustyczna jest wykorzystywana m.in. w fonetyce oraz psychologii.

Podstawowy termin akustyki to dźwięk. Konkretne sformułowania terminologicznej definicji dźwięku mogą się różnić, np.:‘zaburzenie falowe w ośrodku sprężystym i wrażenie słuchowe wywołane przez to zaburzenie’ (Dąbkowski 1991: 229-230),‘drgania rozprzestrzeniające się w ośrodku jako fala dźwiękowa i percypowane przez układ nerwowy człowieka jako wrażenie słuchowe; źródłem dźwięku są drgania jakiegoś ciała lub stosunkowo szybki przepływ masy powietrza’ (Laskowski 1999),‘zmiany ciśnienia wywoływane przez ruch lub drgania przedmiotów i przenoszone przez ośrodek (najczęściej powietrze), które mogą być słyszane’ (Moore 2002: 72). Definicje te nie pokrywają się z definicjami dźwięku w języku naturalnym (Żurowski 2009)

Przez termin dźwięk akustyka definiuje typy dźwięków. I tak np. ton to dźwięk prosty o sinusoidalnym kształcie fali, wieloton to dźwięk złożony składający się z tonów, a szum to niewieloton, czyli dźwięk mający niesinosoidalny (przypadkowy i nieregularny) przebieg. Trzy podstawowe fizyczne cechy dźwięku opisywane przez akustykę to: natężenie (głośność), częstotliwość (wysokość), widmo (barwa) (Dąbkowski 1991: 23). Dwie pierwsze cechy opisywane są za pomocą tzw. jednostek głośności i częstotliwości (herc). Natomiast opis widma – zwłaszcza (w języku ogólnym) to jeden z przykładów stosowania synestezji do opisu wrażeń słuchowych (Pisarkowa 1963: 116-118).

3. Terminologia fonetyczna

Fonetyka to dział lingwistyki zajmujący się badaniem dźwięków mowy (głosek) pod względem ich artykulacji (fonetyka artykulacyjna), cech akustycznych (fonetyka akustyczna), ich percepcji, tj. odbierania (fonetyka audytywna) oraz reakcji wywoływanych przez głoski w psychice człowieka (psychofonetyka). Podstawowe terminy z zakresu fonetyki to: percepcja, dźwięk, fala dźwiękowa, głoska, samogłoska, spółgłoska, sylaba, akcent, intonacja. Ze względu na dźwiękową naturę języka podstawa terminologii fonetycznej (percepcja, dźwięk itd.) przejęta jest z terminologii akustycznej i psychologicznej. Ponieważ narządy mowy są częścią ludzkiego ciała, ich nazewnictwo jest wspólne z anatomią.

W procesie produkcji mowy źródłem drgań periodycznych są wiązadła głosowe, zaś źródłem drgań nieperiodycznych są ruchy narządów mowy w jamie ustno-gardłowej oraz w krtani. Ze względu na charakter źródła drgań i właściwości fonetycznych i fonologicznych głoski klasyfikuje się na samogłoski, półsamogłoski (sonanty) i spółgłoski. Sama głoska jest w literaturze przedmiotu różnorako definiowana. Można przyjąć, że głoska to najmniejszy dający się wyodrębnić element dźwiękowej formy wypowiedzi, charakteryzujący się stałym zespołem fonetycznych cech artykulacyjnych i akustycznych oraz brakiem znaczenia (Ostaszewska, Tambor 2008: 25).

Głoski, które mają tylko jedno źródło drgań periodycznych, nazywane są rezonantami (samogłoskami, półsamogłoskami / spółgłoskami półotwartymi). Gdy występuje tylko źródło (jedno lub więcej) drgań nieperiodycznych, mówi się o spółgłoskach bezdźwięcznych, a gdy o artykulacji decyduje udział zarówno źródła drgań periodycznych, jak i źródła drgań nieperiodycznych, mamy do czynienia ze spółgłoskami niepółotwartymi dźwięcznymi (Laskowski 1999).

Zbiór głosek tworzy sylabę. Spotykane w literaturze językoznawczej opisy sylaby odbiegają od jej fonetycznej definicji, którą podaje Leokadia Dukiewicz:

Rozpowszechniona definicja sylaby mówi, że jest to część wyrazu zawierająca jedną i tylko jedną samogłoskę sylabiczną (Ostaszewska, Tambor 2008: 27). W wypowiedzi wielosylabowej da się wyodrębnić powtarzające się okresowo sylaby, które wyróżniają się donośnością, wysokością lub czasem trwania, bądź wszystkimi tymi cechami równocześnie. Sylaby te nazywa się akcentowanymi. Wyróżnia się akcent dynamiczny (ekspiracyjny, ekspiratoryjny, ekspiratoryczny) polegający na tym, że akcentowana sylaba wymawiana jest z większą siłą, intensywnością, toniczny (melodyczny, prozodyczny), gdzie akcentowana sylaba wymawiana jest specjalnym (np. wyższym) tonem i iloczasowy, gdzie akcentowana sylaba jest wymawiana dłużej (Dukiewicz 1995: 78).

Źródła

• Dukiewicz Leokadia, „Fonetyka”, [w:] „Gramatyka współczesnego języka polskiego. Fonetyka i fonologia”, pod red. H. Wróbla, Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków 2005.
• Laskowski Roman, „Rezonanty” (s.v.) [w:] „Encyklopedia językoznawstwa ogólnego”, pod red. Kazimierza Polańskiego, Ossolineum, Wrocław 1999.
• Ostaszewska Danuta, Tambor Jolanta, „Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego”, PWN, Warszawa 2008.
• Dobaczewski Adam, „Zjawiska percepcji wzrokowej. Studium semantyczne”, Katedra Lingwistyki Formalnej UW, Warszawa 2002.
• Klawiter Andrzej, „O słyszeniu przedmiotów”, [w:] „Umysł a rzeczywistość”, pod red. Andrzeja Klawitera, Leszka Nowaka i Piotra Przybysza, Zysk i S-ka, Poznań 1999.
• Leibniz Gottfried Wilhelm, „[Tabulae definitiorum]”, [w:] „Słownik i semantyka. Definicje semantyczne”, pod red. Elżbiety Janus, Ossolineum, Wrocław 1975.
• Łajeczko Piotr, „O tak zwanych danych zmysłowych”, „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria” 1995, nr 1.
• Żurowski Sebastian, „Ile percepcji jest w percepcji? Kilka uwag o czasowniku percypować”, [w:] „Język poza granicami języka. Teoria i metodologia współczesnych nauk o języku”, pod red. J. Dębowskiego i A. Kiklewicza, UWM, Olsztyn 2008.
• Dąbkowski Grzegorz, „Polska terminologia z zakresu teorii muzyki”, WSP, Kielce 1991.
• Laskowski Roman, „Dźwięk” (s.v.), [w:] „Encyklopedia językoznawstwa ogólnego”, pod red. Kazimierza Polańskiego, Ossolineum, Wrocław 1999.
• Moore Brian C.J., „Słuch”, [w:] „Czucie i percepcja”, pod red. Richarda L. Gregory’ego, Andrew M. Colmana, Zysk i S-ka, Poznań 2002.
• Pisarkowa Krystyna, „Pomocnicze elementy języka muzykologii”, „Język Polski” 1963, nr 3.
• Żurowski Sebastian, „Wokół problemu definiowania pojęcia dźwięk”, „Linguistica Copernicana” 2009, nr 1.

Artykuły powiązane

• Żurowski, Sebastian – Terminologia muzyczna
• Kierzek-Trzeciak, Paulina – Audialna terminologia literaturoznawcza