Energeia

Termin energeia jest pojęciem filozoficznym i teoretycznoliterackim. W języku filozofii Arystotelesa oznacza aktywność, aktualizację (Kosman 1984: 55-56; Reale 2002: 71-72), łączy się z Arystotelesowską koncepcją ruchu, choć termin energeia nie jest z ruchem równoznaczny (Ackrill 1965: 122-124). Związek energei z działaniem, wyraźny zarówno w refleksji filozoficznej Arystotelesa, jak i w jego teorii retorycznej, widoczny jest już w samej strukturze pojęcia, którego słowotwórczą podstawę stanowi słowo ergon – działanie, akcja, czynność. Z pojęcia ergon genezę terminu energeia wywodzi sam Arystoteles, twierdząc, że „wyraz »akt« [energeia] wywodzi się z działania” (Arystoteles 1984: 234). Nieco później proweniencja kategorii zostaje określona niemal identycznie przez Kwintyliana (Inst. orat. VIII 3, 89).

W sformułowanej w Retoryce Arystotelesa teorii metafory pojęcie energeia wiąże się z techniką animizacji, oznaczając przede wszystkim przedstawienie rzeczywistości w ruchu, prezentację „rzeczy w akcie” (Calboli-Montefusco 2005). Passus III księgi Retoryki, w którym termin energeia zostaje wprzęgnięty do teorii metafory i skontaminowany z zasadą przedstawienia unaoczniającego (pro ommaton poiein), jest podstawowym źródłem wielu postarystotelesowskich, retorycznych i teoretycznoliterackich wykładni energei. Współczesny, polski tłumacz Retoryki – Henryk Podbielski termin energeia oddaje polskim odpowiednikiem „żywość stylu”, eksponując tym samym fundamentalną, estetyczną jakość „żywości” przedstawienia, skonstruowanego wedle zasady energei, która aktualizuje „tkwiącą w naturze i w res potencję dynamizmu” (Gorzkowski 2001: 47). Jednak nie tylko walor żywości czy animacja literackiego przedstawienia jest konsekwencją realizacji Arystotelesowskiego zalecenia energei. Równie istotnym efektem wprowadzenia owej kategorii do konstrukcji metafory jest unaoczenienie – zasada niezwykle istotna w systemie retorycznym Stagiryty:

W ten sposób zostaje ustanowiona relacja ścisłej współzależności pomiędzy unaocznieniem a energeją. Efektywna wizualizacja okazuje się zrelatywizowana wobec ruchu i dynamizmu prezentacji, uzależniona od energei – aktywizacji i dynamizacji przedstawienia. Rezultatem kooperacji energei i naoczności w strukturze metafory jest sugestywna naoczność i dynamika – językowe przedstawienie, powstałe w wyniku zastosowania „energetycznej” i jednocześnie unaoczniającej metafory, jest do tego stopnia sugestywne, że przedstawione rzeczy wydają się być „jak żywe”.

Wedle wykładni Arystotelesowskiej energeia jest instrumentem służącym do animowania językowej prezentacji, do nadawania werbalnym obrazom walorów ruchu i żywości – „rzeczy żyją ponieważ otrzymały cechy istot żywych” (Retoryka 1412a, s. 197). Artystycznym rezultatem tak zaprojektowanej metafory jest żywe przedstawienie, które „wyraża istnienie jak żywe” (Ricoeur 1996: 355). Nie bez znaczenia jest również fakt, że zintegrowanie zasad animizacji i wizualizacji – tak zalecane przez Arystotelesa – wywołuje efekt „intensywnej bezpośredniości” przedstawienia (Collins 1991: 122), który ma ważne konsekwencje w procesie czytelniczej percepcji. Odbiorca, widząc przed oczyma wyobraźni „żywe” i bezpośrednie przedstawienie, jest bardziej skłonny, by uznać jego wiarygodność, jest też zdecydowanie bardziej podatny na stymulację emocjonalną.

Arystotelesowska kontaminacja kategorii przedstawienia unaoczniającego z energeją miała niebagatelny wpływ na niemal wszystkie późniejsze, wczesnonowożytne koncepcje, dotyczące wizuabilności literackich przedstawień. Zbliżenie energei i zasady wizualizacji doprowadziło w niektórych renesansowych teoriach do utożsamienia energei z enargeią (unaocznieniem). W Polsce tego typu identyfikacji dokonał m. in. Jakub Górski, łącząc łacińską figurę evidentia (odpowiednik enargeia) z pojęciem energia (Górski 1560: 384). Niezależnie jednak od pojęciowych konfuzji, Arystotelesowska, retoryczna wykładnia energei silnie oddziałała na późnorenasansowe i barokowe poetyki. Głównie dlatego, że teoretycy zdawali sobie sprawę z użyteczności tej kategorii w procesie pobudzania sensorium odbiorcy. Symptomatycznym przykładem są eksplikacje Alessandra Piccolominiego, który w pełni już docenia estetyczne funkcje kategorii ruchu – jakości nierozłącznie związanej z energeją. W swej Piena et larga parafrase nel Terzo Libro della Retorica d’Aristotele (1572) dokładnie wyjaśnia istotę relacji pomiędzy żywością lieterackich przedstawień a stymulacją zmysłów odbiorcy:

Od estetycznych kategorii ruchu i żywości przedstawienia zależy w znacznej mierze skuteczność pobudzenia zmysłowej percepcji i wyobraźni odbiorcy. Stwierdza Piccolomini, że rzeczy prezentowane „z energią” (con energia) czyli „wprawione w ruch i w działanie” (poste in moto e in atto operante) niejako same siebie stawiają przed oczy czytelnikowi tak, że ten „widzi je działające przed sobą” (Piccolomini 1572: 331). Słuszną intuicję Piccolominiego potwierdzi później Emanuele Tesauro, pisząc, że „ruch jest tym, co w sposób najbardziej odczuwalny rozbudza władzę widzenia” (Tesauro 1680: 286).

Nie zawsze jednak energeia była łączona z unaocznieniem i ożywiającą funkcją metafory. Pojęcie energei, w miarę jednoznaczne w retorycznej teorii Arystotelesa, z biegiem czasu rozszerza i subtelnie zmienia swój zakres znaczeniowy. Już w teorii Kwintyliana termin energeia otrzymuje nieco inną, niż Arystotelesowska, wykładnię. Rzymski teoretyk łączy greckie pojęcie ze stylistycznym ideałem zwięzłości (brevitas), definiując energeję jako „siłę napędową” wypowiedzi, która eliminuje z mowy to, co zbyteczne (Inst. orat., VIII, 3, 89). Śladem wykładni Kwintylianowskiej pójdą w XVI w. m. in. Julius Caesar Scaliger (Scaliger 1581: 293) i Giraldi Cinzio, określając energeję mianem efektywności (efficacia). Ten ostatni powtórzy za Kwintylianem, że „energia” pojawia się w tekście, ilekroć „nie używamy ani zbędnych słów, ani rzeczy” (Cinzio 1864: 72).

W refleksji wczesnonowożytnej energeję pojmowano w kategoriach stylistycznych i definiowano jako vis orationis – szczególną właściwość stylu, która wypowiedzi artystycznej nadaje walorów sugestywności, dynamiki i siły ekspresji. Taki sposób rozumienia greckiego pojęcia wskazać można choćby w rodzimej teorii Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, który łączy pojęcia „energii” i siły (vis) stylu, traktując obie jako niezaprzeczalne walory stylistyczne poezji Jana Kochanowskiego (Sarbiewski 1958: 38). Teoretycy, pisząc o efektywności i sile mowy nie zawsze posługiwali się więc pojęciem energeia, stosując często terminy określające „żywy” charakter stylu: vis, vehemenza (siła, gwałtowność), velocità (szybkość), vigore (wigor).

W teoriach wczesnonowożytnych, również polskich, energeia miała jeszcze jeden wymiar. W renesansowych dyskusjach o imitacji i translacji była łączona z indywidualnymi, nieimitowalnymi właściwościami języka i stylu. Terminem energia posługiwał się Torquato Tasso w swych Discorsi dell’arte poetica, pisząc o niepowtarzalnych, „przyrodzonych” walorach każdego języka (Tasso 1969: 375). O nieimitowalnej, trudnej do przełożenia „energijej, mocy i wdzięczności” języka łacińskiego w Polsce pisał Jan Januszowski (Januszowski 1605: XXX-XXXI). W XVI-wiecznych rozprawach translatologicznych i dyskusjach o naśladowaniu energeia została zaliczona w poczet Kwintylianowskich inimitabiliów – indywidualnych, niepoddających się imitacji jakości stylu twórcy. Joachim Du Bellay w Deffence et Illustration de la Langue Francoyse (1549) kategorię l’energie traktował jako element słynnego je ne sais quoi i cząstkę nayfveté – tego, co w stylu i języku artysty zindywidualizowane i niepowtarzalne (Du Bellay 2001: I, VI, s. 90). Podobnie pojmował ją już w XVII w. Stanisław Herakliusz Lubomirski, pisząc o „energijej”, „która się po polsku jakąś piśmienną żywością – raczej pióra każdego duszą – nazwać może” (Lubomirski 2006: 48).

Niezależnie jednak od istotnego miejsca, jakie zajmowało pojęcie energei w indywidualistycznej teorii stylu, to energeia pojmowana na sposób Arystotelesowski stała się kategorią pożądaną w sensualistycznej estetyce baroku. Z jednej strony sprzyjała bowiem kreacji efektów naoczności i sugestywności przedstawień, z drugiej – służyła osiąganiu tak istotnej w sztuce baroku dynamiki prezentacji. Była kategorią, która umożliwiała realizację barokowego wymogu poruszania zmysłów i afektów odbiorcy „energią kształtów pełnych życia” (Tesauro 1680: 124).

Źródła

Źródła

• Arystoteles, „Metafizyka” (IV w. p.n.e), cyt. za: Arystoteles, „Metafizyka”, przeł. i oprac. Kazimierz Leśniak, PWN, Warszawa 1984, cytat na s.: 234.
• Arystoteles, „Retoryka” (I poł. IV w. p.n.e), cyt. za: Arystoteles, „Retoryka. Retoryka dla Aleksandra. Poetyka” przeł. i oprac. Henryk Podbielski, Warszawa, PWN, 2004,cytat nas.: 196-197.
• Cinzio Giovan Giorgio, „Discorso al comporre dei romanzi” (1554), cyt za: Cinzio Giovan Giorgio, „Scritti estetici”, Milano 1864, cytat na s.: 72.
• Du Bellay Joachim, „Deffence, et illustration de la langue françoyse” (1549), cyt. za : Du Bellay Joachim, „Deffence, et illustration de la langue françoyse”, èdition et dossier critiques par Jean-Charles Monferran, Genève 2001, cytat na s.: 90.
• Górski Jakub, „De figuris tum grammaticis, tum rhetoricis libri quinque”, Kraków, in officina typographica Matthei Siebeneycher, 1560, cytat na s.: 384.
• Januszowski Jan, Przedmowa do: „Bessariona Kardynała, Arcybiskupa Nicenskiego, rzecz o pochodzeniu Ducha św.” , przez księdza Jana Januszowskiego na polski przełożona, Kraków, w drukarni Łazarzowej, 1605, cytat na s.: XXX-XXXI.
• Lubomirski Stanisław Herakliusz, „Rozmowy Artaksesa i Ewandra” (1676), cyt. za: Lubomirski Stanisław Herakliusz, „Rozmowy Artaksesa i Ewandra”, wydała Justyna Dąbkowska-Kujko, Warszawa, Wydawnictwo IBL PAN 2006, cytat na s.: 48.
• Piccolomini Alessandro, „Piena et larga parafrase nel terzo libro della Retorica d’Aristotele”, per Giovanni Varisco, Venetia 1572, cytaty na s.: 300-331 .
• Quintilianus Marcus Fabius,„Institutio oratoria” (I w. n.e), cyt. za: Quintilianus Marcus Fabius,„Wady stylu” (Inst. orat. VIII 3, 44 – 60 i VIII 3, 61 – 90), tłum. Marian Nagnajewicz, „Meander” 39, (1984) nr 6, s.: 271- 280.
• Sarbiewski Maciej Kazimierz, „Charaktery liryczne czyli Horacjusz i Pindar (Characteres lyrici seu Horatius et Pindarus)” (przed 1627), cyt. za: Sarbiewski Maciej Kazimierz, „Wykłady poetyki. (Praecepta poetica)”, przeł. i oprac. Stanisław Skimina, Wrocław 1958, cytat na s.: 38.
• Scaliger Julius Caesar, „Poetices libri septem” (1561), cyt. za: Scaliger Julius Caesar, „Poetices libri septem”,ed. secunda, Geneva 1581, cytat na s.: 293.
• Tasso Torquato, „Discorsi dell’arte poetica e in particolare sopra il poema eroico”(1587), cyt. za: Tasso Torquato, „Prose”, a cura di Ettore Mazzali, Milano-Napoli 1969, cytat na s.: 375.
• Tesauro Emmanuele, „Il Cannocchiale aristotelico, o sia idea dell’arguta e ingegnosa elocutione” (1655), cyt. za: Tesauro Emmanuele, „Il Cannocchiale aristotelico, o sia idea dell’arguta e ingegnosa elocutione”, Torino, per Bartolomeo Zapata,1680, cytaty na s.: 124, 286.

Opracowania

• Ackrill John Lloyd, „Aristotele’s Distinction Between Energeia and Kinesis” w: „New Essays on Plato and Aristotle”, edited by Renford Bamborough, London-New York, Humanities Press, 1965.
• Calboli-Montefusco Lucia, „Enargeia et energeia: l’evidence d’une démonstration qui signifie le choses en acte”, „Pallas”, 69 (2005).
• Collins Christopher, „Reading the Written Image. Verbal Play, Interpretation and Roots of Iconophobia”, Philadelphia, Pennsylvania State University Press 1991.
• Gorzkowski Albert, „Ut pictura verba. Zagadnienie unaocznienia w retoryce starożytnej i wczesnonowożytnej”, „Pamiętnik Literacki” XCII (2001).
• Kosman Louis Ayreh, „Substance, Being and Energeia”, „Oxford Studies in Ancient Philosophy” 2 (1984).
• Morpurgo-Tagliabue Guido, „Aristotelismo e Barocco”, [w:] „Retorica e Barocco. Atti del III Congresso Internazionale di Studi Umanistici”, Venezia 15–18 giugno 1954, a cura di Enrico Castelli, Roma 1955.
• Morpurgo–Tagliabue Guido, „Linguistica e stilistica di Aristotele”, Roma, Edizioni dell’Ateneo, 1967.
• Newman Sara, „Aristotle’s Notion of «Bringing –Before-the-Eyes»: Its Contributions to Aristotelian and Contemporary Conceptualizations of Metaphor, Style, and Audience”, ,,Rhetorica”, 20 (2000), nr 1.
• Niebelska-Rajca Barbara, „Energeia, ingenium i Arystotelesowskie pojęcie ruchu”, „Roczniki Humanistyczne”, 56 (2008), z. 1.
• Reale Giovanni, „Historia filozofii starożytnej”, t. V, przeł. Edward Iwo Zieliński, Lublin, Wydawnictwo KUL, 2002.
• Ricoeur Paul, „Between Rhetoric and Poetics”, [w:] „Essays on Aristotle’s Rhetoric”, edited by Amélie Oksenberg Rorty, Berkeley, University of California Press, 1996.
• „Słownik terminów Arystotelesowych”, ułożył Krzysztof Narecki [w:] Arystoteles, „Dzieła wszystkie”, t. VII,Warszawa, PWN 2003.

Artykuły powiązane

• Niebelska-Rajca, Barbara – Metafora w teorii konceptystycznej
• Niebelska-Rajca, Barbara – Ekphrasis