Etymologia wyrazu zmysł

Wyraz zmysł należy do dużej rodziny słowotwórczej czasownika myśleć (dawniej myślić), do której zaliczyć trzeba przede wszystkim liczne czasowniki prefigowane pochodne od myślić, m.in. zmyślić, a także rzeczowniki zmysłowość i zmyślność oraz przymiotniki zmyślny, zmyślony i zmysłowy. Od tego samego rdzenia wywodzą się wyrazy mdły, stp. i śrpol. mudzić wraz z derywatami prefiksalnymi, m.in. zmudzić,a także żmuda (stp. i śrpol. zmuda), żmudny (< stp. zmudny),

Znaczenie wspólnego dla nich wszystkich pie. rdzenia (nominalnego) *mūd^h– // (werbalnego) meṷd^h– (różne stopnie apofoniczne) sprowadza się do „raczej pejoratywnego [tego,]‘co czyni słabszym, powolniejszym, dolega, przeszkadza, opóźnia w działaniu’ ” (Bańkowski 2000: II 233).

W języku litewskim ten rdzeń występuje w: czasownikach maũsti, maudžiù, maudžiaũ (1.‘lekko, ale ciągle boleć, pobolewać, ćmić, strzykać w kościach’, 2.‘tęsknić za czymś, pragnąć, chcieć, mieć chętkę; gonić się (o krowie i byku)’, 3.‘naprzykrzać się komu, zanudzać kogo, nękać’), užmaũsti (‘naprzykrzyć się, dokuczyć’), intransitivum apmaũsti (‘dokuczyć, zbrzydnąć’) i transitivum apmaũsti (‘przeszkadzać, zawadzać w czym’), rzeczownikach mauduly͂s (‘strzykanie, łamanie (w kościach); uczucie niezadowolenia, żal, tęsknota, gorycz’) i ãpmaudas (‘niezadowolenie, irytacja, złość’) (por. SEJL 378-379).

Litewskie verba wywodzą się od niezaświadczonego iterativaum *maudýti, którema odpowiednik morfologiczny w scs. muditi, muždǫ‘ociągać się, zwlekać’, stros. мудити, współczesnym мéдленный, słoweń. mudíti, czes. zmuditi čas, stp. i śrpol. mudzić (SStp: (1 poświadczenie)‘opóźniać, odwlekać’; SXVI: (2) mudzić czas ‘opóźniać (się), odwlekać, tracić czas, próżnować’), zmudny (SStp: (2) 1.‘nietroszczący się o nic, niedbały’, 2.‘ociągający się, zwlekający z czymś’), zmuda (SStp: (3)‘brak troski, dbałości o coś, niedbalstwo, zwlekanie, opieszałość’), zmudliwy (SStp: (1)‘nietroszczący się o nic, niedbały’), mudny (SXVI: [‘uciążliwy, męczący’]), do dzisiaj zmuda jako‘strata czasu’ i‘gaduła, nudziarz, pleciuga’ występuje w języku kaszubskim (SEK: V 299-300).

Język łotewski zaświadcza ten rdzeń na stopniu zanikowym (pie. *mud-) w czasownikach: mudêt, –u, –e͂ju (‘ruszać się, roić się’) i mudît, –u, –ĩju (‘zachęcać, popędzać’). Do tematu pierwszego z nich nawiązuje budowa scs. izmǔděti‘osłabnąć’ (SEJL I 378-379). Od psł. *mǔděti‘być słabym, zmęczonym’ (SEJPB 319; inaczej Smoczyński 2003: 119-120) wywodzi się przymiotnik mǔdlǔ‘bezsilny, słaby’ (> *mъdlъ), w stp. mający postać mdły // medł i znaczenie‘słaby, wątły, wycieńczony’, w dobie średniopolskiej (SXVI: 452 poświadczeń) treść ta charakteryzowała istoty żywe, zwłaszcza ludzi: części ich organizmu, psychikę oraz predyspozycje umysłowe i moralność, a także – chociaż dużo rzadziej – rzeczy i zjawiska. Wyraz ten współcześnie oznacza: 1.‘bez wyrazistego smaku’, 2.‘przyprawiający o mdłości; mdlący, ckliwy’, 3. książk. a)‘o świetle, źródle światła: słabo świecący, mglisty, zamglony, blady, nikły’, b)‘pozbawiony wyrazu, ekspresji, barwności; nijaki’ (USJP).

Przymiotnik mdły stał się wyrazem podstawowym dla czasowników mdlić (SXVI: (48 poświadczeń)‘powodować słabnięcie, utratę sił’), mdleć (SStp, SXVI: (116)‘słąbnąć, tracić siły’) i mdłać (SStp) oraz rzeczownika mdłość (SStp:‘słabość, brak sił, niemoc, znużenie, wycieńczenie, choroba’; SXVI: (168)‘słabość, bezsilność’), które już w dobie staropolskiej miały zaświadczonych wiele derywatów, także czasownikowych.

Wydaje się, że dla rdzenia *mūd^h– // meṷd^h– można przyjąć pierwotne, wspólne dla języków bałtyckich i słowiańskich, znaczenie‘ból, dyskomfort (fizyczny)’ (por. lit. maũsti w zn.1.), z którego wykształciła się abstrakcyjna treść‘ból, dyskomfort (psychiczny)’ (por. lit. maũsti w zn. 2. i mauduly͂s). Obie zaświadczone w przywołanych litewskich wyrazach treści, konkretna i abstrakcyjna, charakteryzują stany nieprzyjemne dla podmiotu, takie, które mu dolegają, czynią go słabszym i opóźniają jego działania. Znaczenia konkretne i abstrakcyjne współwystępują również w słowiańskich wyrazach z rdzeniem *meṷd^h-: scs. muditi, muždǫ, stp. i śrpol. mudzić, mdły, zmuda. Jeśli przyjmiemy, że opóźnienie, zwłoka były skutkiem aktywności umysłowej – przemyśleń, zastanawiania się nad czymś – moment przejścia od konkretu do abstraktu jest wyraźny. Odwlekanie, także spowodowane aktywnością umysłową, mogło być pierwotnie wartościowane negatywnie, jako to,‘co przeszkadza w działaniu’.

Językoznawcy różnią się co do tego, które wyrazy spoza języków bałto-słowiańskich wywodzą się od rdzenia *mūd^h– // meṷd^h-. A. Bańkowski np. wywodzi od niego gr. my͂thos‘mit’ (Bańkowski 2000: II 193); A. Bańkowski, W. Boryś i A. Brűckner zaliczyli tu współrdzenne goc. ufar-maudei‘zapomnienie’ i goc. ga–maudjan ‘przypominać’ (Bańkowski 2000: II 233; SEJPB 344; Brűckner 1970: 350), M. Vasmer wiąże z nim śrirl. smūainim‘myślę’ (Vasmer 1971: III 669).

Rzeczownik myśl rekonstruuje się do postaci *mūd^h– tli > *mūd^h–slǐ- > *myd-slь > *myslь (por. SEJPB 344). Od tego rzeczownika utworzono czasownik denominalny *mysliti, mysl’ǫ (> myślić), który stał się wyrazem motywującym dla czasowników prefigowanych, m.in. (*sъmyslili >) zmyślić, od którego utworzono rzeczownik (*sъmyslъ >) smysł > zmysł.

Wyraz zmysł był polisemem już w dobie staropolskiej, w zabytkach został poświadczony w następujących znaczeniach: 1.‘zdolność do odbierania wrażeń, bodźców, też organ posiadający tę zdolność’, 2.‘zdolność myślenia, rozeznawania myśleniem, pojmowania, inteligencja, umysł, sprawność umysłu’, 3.‘przytomność, świadomość’, 4.‘znaczenie, sens’, 5. w tytule utworu (SStp). Dwa pierwsze znaczenia miały wysoką, porównywalną frekwencję, trzy pozostałe pojedyncze poświadczenia.

W dobie staropolskiej łac. odpowiednikiem słowa zmysł w znaczeniu percepcyjnym (‘zdolność do odbierania wrażeń, bodźców, też organ posiadający tę zdolność’) był sensus (por. SStp: XV med. R XXIV 367; BZ Gen 8, 21). W tym znaczeniu zmysł był używany wymiennie z rozumem w kontekstach: „Szpowadami szø…, iszeszmi szgrzeszili w pøczi szmiszloch” (SStp: Spow 1), „*kaio se occzu… mich wsech grzechow, czom se gich dopusczil… mø pøcz rozumu” (SStp: Spow 2). Powszechne było przekonanie, że człowiek grzeszy przez swą cielesność, co wyraża zdanie „Naszym szerczom odpuscz grzechy szmyszlow” (SStp: XV p. post. R XXV 237).

Z takich cytatów, jak:„redigo smisli rozumowy poddawam” (SStp: XV med. SKJ I 56) i „…tako daleko, yako mogą znaydcz [pro znacz] w mnogich pyączy szmyszlow” (SStp: OrtOssol 33, 3) wynika, że poznanie zmysłowe danego zjawiska umożliwiało zrozumienie go. Wyróżniano zmysły zewnętrzne jako opozycję do poznania wewnętrznego, rozumowego (wnętrzne oczy (zob. SStp: 1444 R XXIII 306)).

Staropolskie wyrażeniazmyslow oddalony, od zmyslow wychwaczeny (por. SStp: XV med. SKJ V 279) lub bliskoznaczne odwiedzion od rozumow (por. SStp: Rozm 821) miały nieco inną treść niż dzisiejszy zwrot paść // leżeć bez zmysłów, o czym informuje druga część definicji ze SStp:‘pozbawiony kontaktu ze światem realnym, przeniesiony w stan ekstazy’.

Rzeczownik zmysł w znaczeniu‘zdolność myślenia, rozeznawania myśleniem, pojmowania, inteligencja, umysł, sprawność umysłu’ był wyrazem bliskoznacznym mądrości, por. „Day tobye pan mødroscz a smysl, abi mogl rzødzicz Israhela” (SStp: BZ I Par 22, 12), a antonimem wyrazu ciało (por. SStp: MW 121a), a jego łac. odpowiednikiem również był sensus (por. SStp: BZ I Par 22, 12). To znaczenie omawianego wyrazu, łączące go z podstawowym czasownikiem zmyślić, było żywe jeszcze w XVI wieku; w czasach Lindego odbierano je już jako archaiczne (kwalifikator * w L).

Wieloznaczność rzeczownika zmysł widoczna już w zabytkach staropolskich może być skutkiem oddziaływania języka łacińskiego. W tekstach średniowiecznych, będących często tłumaczeniami, zmysł występuje jako odpowiednik łac. sensus. Zwłaszcza pierwsze i czwarte spośród wymienionych powyżej staropolskich znaczeń omawiany wyraz mógł zyskać pod wpływem łaciny (por. znaczenia sensus w „Słowniku łaciny średniowiecznej w Polsce”: I 1.‘zmysł, zdolność odbierania bodźców zewnętrznych’, 2.‘odbieranie wrażeń, doznanie, (od)czucie’, II 1.‘rozeznanie, rozum’, 2.‘sposób myślenia, poglądy, zamiary’, III 1.‘sens, wydźwięk, rozumienie, znaczenie’, 2.‘wyczucie literackie, styl’). Problematyczne jest ustalenie źródła znaczenia‘przytomność, świadomość’ staropolskiego zmysłu, gdyż mogło być ono zarówno efektem rodzimego rozwoju, jak również kalką kolejnego ze znaczeń polisemu sensus.

Zatrzymajmy się na treści percepcyjnejzmysłu. Kalka semantyczna jest prawdopodobna z trzech powodów. Po pierwsze, w zabytkach, w których wystąpił wyraz zmysł dominują konteksty łacińskie, bywał on wplatany w tekst łaciński, w którym występował sensus. Po drugie, w dawnej polszczyźnie, do XVI wieku włącznie, istniało wiele współrdzennych wyrazów bliskoznacznych wyrażających treści abstrakcyjne, implikujących wartości ’myśl; myślenie, rozumienie, zdolność pojmowania’. Z reguły zawierały one rdzeń –um– (np. rozum) lub –myśl– // –mysł– (myśl, pomysł, rozmysł, zmysł, zamysł). Po trzecie wreszcie, stp. czasowniki zmyślić i zmyślać oraz dewerbalny rzeczownik zmyślenie nie wystąpiły w znanych nam źródłach w znaczeniu, które można by wiązać z jakąkolwiek percepcją zmysłową. Czasownik zmyślić ma poświadczone następujące staropolskie treści: 1.‘udać, wymyślić’ (6), 2.‘kłamliwie stwierdzić’ (1), 3.‘przewidzieć’ (1). Znaczenia łączone z percepcją zmysłową lub cielesnością mają natomiast wyrazy pochodne od rzeczownika zmysł: zmysłość i zmyślność oraz – w jednym użyciu – przymiotnik zmyślny, być może wskutek powiązania ze zmysłem czy zmyślnością. Na tej podstawie można sądzić, że rzeczownik zmysł w znaczeniu‘zdolność myślenia, rozeznawania myśleniem, pojmowania, inteligencja, umysł, sprawność umysłu’ kontynuował treści wyrazu podstawowego (zmyślić). Semantyka zmysłu, wskutek istnienia wielu wyrazów bliskich mu znaczeniowo, ale niemających w pełni ukształtowanych precyzyjnych znaczeń, kształtowała się według łacińskich odpowiedników. Wszystko to spowodowało, że omawiany wyraz pod wpływem wieloznacznego łac. sensus zyskał nową treść‘zdolność do odbierania wrażeń, bodźców; organ posiadający tę zdolność’, która dominowała liczebnie już w dobie staropolskiej.

W rzeczowniku zmysł do dziś utrzymuje się znaczenie percepcyjne (‘zdolność organizmu do odbierania i analizy bodźców i reagowania na nie’; USJP), natomiast staropolska treść‘zdolność myślenia, rozeznawania myśleniem, pojmowania, inteligencja, umysł, sprawność umysłu’ uległa zawężeniu do sensu‘szczególna zdolność, skłonność do czegoś, wyczucie w jakiejś dziedzinie; umiejętność, predyspozycja’ (USJP), który nie musi być łączony z myśleniem // rozumieniem. Złożoność semantyczną zmysłu widać współcześnie w zwrotach upaść, leżeć bez zmysłów‘upaść, tracąc przytomność, leżeć bez przytomności’ (w USJP z kwalifikatorem przestarz.), w których treść jest wpisane panowanie nad ciałem i (samo)świadomość człowieka. Zwrot odchodzić od zmysłów przywołuje niemożność opanowania psychiki, zachowania rozsądku, co wyraża się w zachowaniu i wyglądzie podmiotu (por.‘tracić jasność rozumowania, popadać w panikę z jakiegoś powodu’ w USJP z kwalifikatorem książk.).

W staropolszczyźnie opisaną powyżej dwoistość semantyczną zmysłu zaświadczały formacje współrdzenne: zmyślność (SStp: 1. (1 poświadczenie)‘czucie, odczuwanie, wrażliwość’, 2. (3)‘cielesność, strona fizyczna (człowieka)’– jako opozycja do rozumu, 3. (1)‘zmysł i jego organ’) i zmysłość (może zmysl<n>ość) (SStp: (1)‘cielesność, strona fizyczna (człowieka)’). Wieloznaczność zmyślności zaświadczają słowniki Knapiusza i Lindego (‘czułość zmysłów’, w L odesłanie do lubieżności i cielesności). W tym ostatnim, jak również w indeksie kartoteki Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII, wieku nie została odnotowana zmysłowość: występuje natomiast formacja zmysłowność (z kwalifikatorem *) objaśniona jako‘odpowiadanie zmysłom, stosowność do zmyślności’, z czego można wnosić, że dzisiejsza zmysłowość jest XIX-wiecznym derywatem od przymiotnika zmysłowy (‘od zmysłów, do zmysłów należący’; L) i // lub pewną modyfikacją rzeczownika zmysłowność.

Źródła

• Bańkowski Andrzej, „Etymologiczny słownik języka polskiego”, t. 1-2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
• Boryś Wiesław, „Słownik etymologiczny języka polskiego”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005 (SEJPB).
• Boryś Wiesław, Popowska-Taborska H., „Słownik etymologiczny kaszubszczyzny”, t. 1-5, Warszawa 1994-2006 (SEK).
• Brückner Aleksander, „Słownik etymologiczny języka polskiego”, Warszawa 1970.
• Indeks kartoteki „Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII” (wersja elektroniczna).
• Knapiusz Grzegorz, „Thesaurus polonolatinograecus seu promptarium linguae latinae et graece in tres tomas diuisum”, t. 1, Kraków 1643 (wersja elektroniczna).
• Linde Samuel Bogumił, „Słownik języka polskiego”, t. 1-6, Warszawa 1807-1814 (wersja elektroniczna).
• Otrębski Jan, „Przyczynki do gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich”, Kraków 1919.
• „Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce” pod red. Mariana Plezi, t. 8, z. 6, Warszawa 2008.
• „Słownik łacińsko-polski” pod red. Józefa Korpantego, t. 1-2, Warszawa 2003.
• „Słownik staropolski” pod red. Stanisława Urbańczyka, t. 1-11, Warszawa-Kraków 1953-1993.
• Smoczyński Wojciech, „Uwagi do etymologii słowiańskich”, [w:] Smoczyński Wojciech, „Studia Bałto-Słowiańskie”, cz. II, Kraków 2003, s. 118-132.
• „Uniwersalny słownik języka polskiego” pod red. Stanisława Dubisza, t. 1-6, Warszawa 2003 (wersja elektroniczna).
• De Vaan Michel, „Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages”, Leiden-Boston 2008.
• Walde Alois, „Lateinisches Etymologisches Wörterbuch“, t. 1-2, Heidelberg 1938-1954.

Artykuły powiązane

• Kozaryn, Dorota – Wzrok i słuch w przysłowiach staropolskich
• Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia czasownika czuć i wyrazów pochodnych
• Piotrowska, Agnieszka Ewa – Etymologia wyrazów nos i nozdrza