Somatyczne metafory przekładu

Somatyczne metafory tłumaczenia, podobnie jak inne – witalistyczne (organicystyczne), malarskie, muzyczne, kostiumowe, rzemieślnicze, lokomocyjne, katastroficzne, wojenne lub spirytystyczne – metafory translatologiczne, zachowują zdumiewającą ponadepokową, ponadkulturową i ponadjęzykową tożsamość (Balcerzan 2005: 42; Hanne 2006; André 2010). Metafory tłumaczenia jako transfuzji krwi, transplantacji narządów, ruchów ciała, trawienia, a nawet antropofagii, wpisane od dawna w metodologiczne paradygmaty teorii i krytyki translatorskiej, powracają ze zdwojoną siłą we współczesnych badaniach nad przekładem jako nowa (przekładoznawcza) odmiana organicyzmu lub ważny element postkolonialnych studiów kulturowych.

Postkolonialna teoria przekładu uprzywilejowała metaforę antropofagiczną. Kultura i język kolonizatorów są „pożerane”, ich siła życiowa ulega absorbcji i transformacji przez kolonizowanych w oczyszczonej i energetycznej formie odpowiadającej potrzebom tubylców (Vieira 1999: 98-99; Munday 2001: 136-137). W syntetycznym ujęciu Else Vieiry, kanibalistyczna koncepcja tłumaczenia, która zakłada udział elementów autochtonicznych w imporcie obcych wartości skutkuje nie tylko „rozmnożeniem dyskursów i form ekspresji oraz relatywizacją tradycyjnej koncepcji przekładu jako mimetycznej reprezentacji oryginału” (Vieira 1994: 68), ale także uwydatnia dwukierunkowość przepływu informacji w przekładzie, unieważniając opozycję tekstu źródłowego i docelowego, relację dominacji źródła nad celem, nadrzędności i podrzędności (Vieira 1994: 72). Implikuje wzbogacenie kultury źródłowej przez elementy kultury docelowej. Metafora antropofagiczna nosi cechy zarówno metafory epistemologicznej, jak i aksjologicznej (Balcerzan 2007: 17). Za Haroldo de Camposem postkolonialni teoretycy przekładu wprowadzają także, znaną już m. in. z teoretycznotranslatorskich wypowiedzi angielskiego dramaturga barokowego Johna Drydena (Norton 1999: 554), metaforę „przekładu jako transfuzji. Krwi”, a nawet „wampiryzacji, jeśli wziąć pod uwagę pożywienie tłumacza” (cyt. wg Vieira 1994: 71). Translacyjna metafora transfuzji projektuje homogeniczność kultur źródłowej i docelowej i niwację „inności”: transfuzja zakłada wszakże zgodność grup krwi.

Popularne w brazylijskim i angloamerykańskim kulturowym dyskursie przekładoznawczym metafory translacji jako procesu pompowania „nowej krwi” do kultury docelowej (Bassnett 1996: 12) mają bogatą reprezentację w polskiej teorii i krytyce przekładu. W odmiennym kontekście geopolitycznym, światopoglądowym i metodologicznym ich semantyka jest jednak zasadniczo różna: organicystyczna. Metafory transfuzji służą uwypukleniu witalistycznej opozycji „żywego organizmu” oryginału i „martwoty”/ „nieżywego cienia” przekładu” (Balcerzan 2007: 21; Balcerzan, Rajewska 2007: 293).

Ujęcie przekładu Jana Śpiewaka jako „twórczej transfuzji” (Kamieńska 2007: 260) uwydatnia „żywotność” utworu literackiego w przekładzie: „Przetaczanie krwi to zabieg precyzyjny, przy którym żywa tkanka przenika w żywe naczynie innego organizmu” – pisała Anna Kamieńska (Kamieńska 2007: 260). Tej pozytywnie wartościowanej translacyjnej transfuzji Anna Kamieńska przeciwstawiała translatorskie „próby przeszczepiania tkanek”, które niejednokrotnie kończą się niepowodzeniem:

Niefortunna transplantacja jest najczęściej metaforą przekładu literalnego: „jakaż korzyść z takiego trupa, spreparowanego bodaj najdoskonalszym aparatem znajomości sanskrytu przy pomocniczym narzędziu Petersburskiego Słownika” – pytał młodopolski tłumacz Upaniszad, Wacław Berent (Berent 1992: 193). Przekład jako transplantacja „wymaga od tłumacza precyzyjnego zabiegu mikrochirurgicznego, który pozwoli włączyć utwór do układu krwionośnego i nerwowego kultury docelowej i w tym obcym ciele zapewni mu żywotność. W przeciwnym wypadku przeszczepiony organ niechybnie zostanie odrzucony” (Hanne 2006: 217).

Ważną odmianą somatycznej metafory translatologicznej jest metafora kinestetyczna. Proces tłumaczenia opisywany jest jako seria niezdarnych ruchów ciała: „ chodzenie w okowach” (słowa Alexandra F. Tytlera, w: Balcerzan, Rajewska 2007: 71) lub taniec na linie ze spętanymi nogami: „Owszem, można natężyć uwagę i nie spaść – pisał John Dryden – ale nie można oczekiwać ruchów pełnych wdzięku” (Balcerzan, Rajewska 2007: 35).

Metafora przekładu jako przetrawiania – przyswajania i rozkładania substancji pokarmowych na związki przyswajalne dla organizmu – ma swoje źródła w renesansowych teoriach naśladowania (rozumne imitari) (Fulińska 2000: 329-331) i najczęściej współwystępuje z figurą tłumacza jako pszczoły budującej bryłę wosku i napełniającej ją miodem (przetrawionym nektarem kwiatowym). W młodopolskiej krytyce przekładowej ta transformacyjna metafora naśladowania określała wierną, wielowzorcową imitację:

Powyższy cytat potwierdzają także uwagi Marii Konopnickiej (Konopnicka 1967: 37). Podobną, owadzio-trawienną metaforę przekładu zbudował Adam Mahrburg:

Przyswajalność „pokarmu” dla docelowego „organizmu” kulturowego była także metaforyzowana jako przekształcanie energii świetlnej w energię procesu nerwowego i integracja informacji wzrokowych, które zachodzą w siatkówce oka:

Dostosowanie przenoszonych w przekładach obcych wartości do percepcyjnych możliwości odbiorców w kulturze docelowej najczęściej jednak metaforyzowane było w kategoriach słuchowych– jako dostrojenie do „polskiego ucha”.

Źródła

• Arrojo Rosemary, “Feminist, 'Orgasmic’ Theories of Translation and Their Contradictions”, “Tradterm” 1995, No. 2, pp. 67- 75.
• Balcerzan Edward, „Metafory, które »wiedzą«, czym jest tłumaczenie”, „Teksty Drugie” 2005, nr 5, s.41-52.
• Balcerzan Edward, „Wstęp do drugiego wydania”, w: „Pisarze polscy o sztuce przekładu 1440-2005. Antologia”, wybór i opracowanie Edward Balcerzan i Ewa Rajewska, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2007, s. 13-23.
• Bassnett Susan, „The Meek or the Mighty: Reappraising the Role of the Translator”, [in:] “Translation, Power, Subversion” ed. by Roman Alvarez and M. Carmen-Africa Vidal, Multilingual Matters, Philadelphia 1996, pp. 10-24.
• Bassnett Susan, “Writing in No Man’s Land: Questions of Gender and Translation”, Ilha do Desterro 1992, No. 28, pp. 63-73 (http://www.ilhadodesterro.ufsc.br/pdf/28%20A/susan%2028%20A.PDF)
• Berent Wacław, „Wstęp do przekładu »Upaniszad«”, [w:] tegoż, „Pisma rozproszone (Utwory prozą. Utwory poetyckie. Szkice literackie i publicystyczne. Wywiady). Listy”, Wstęp, opracowanie tekstu, dodatek krytyczny R. Nycz, fragment Wstępu, dotyczący Idei w ruchu rewolucyjnym i Onegdaj, oraz opracowanie tekstu i Komentarze do tych szkiców W. Bolecki, Kraków 1992.
• Borowy Wacław , „Boy jako tłumacz” [1922], [w:] tegoż, „Studia i rozprawy”, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1958, t. II, s. 73-178.
• “The Cambridge History of Literary Criticism”, ed. by Glyn P. Norton, Vol. 3: “The Renaissance”, Cambridge University Press, Cambridge, New York and Melbourne 1999.
• Chamberlain Lori, „Gender a metaforyka przekładu”, przeł. Agata Sadza, [w:] „Współczesne teorie przekładu. Antologia” pod red. Piotra Bukowskiego i Magdy Heydel, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009, s. 386-402.
• Fulińska Agnieszka, „Naśladowanie i twórczość. Renesansowe teorie imitacji, emulacji i przekładu”,Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2000.
• Gavronsky Serge, „The Translation: From Piety to Cannibalism”, „SubStance” 1977, nr 16, pp. 52-62.
• Hanne Michael, “Metaphors for the Translator”, [in:] “The Translator as Writer” ed. by Susan Bassnett, Peter R. Bush, Continuum, London and New York 2006, pp. 208-224.
• Hermans Theo, “Metaphor and Imagery in the Renaissance Discourse on Translation”, [w:] “The Manipulation of Literature: Studies in Literary Translation”, ed. by Theo Hermans, St. Martin’s, New York 1985, pp. 103-135.
• Kamieńska Anna, [„Pochwała niemożliwości”] [1972], [w:] „Pisarze polscy o sztuce przekładu 1440-2005. Antologia”, wybór i opracowanie Edward Balcerzan i Ewa Rajewska, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2007, s. 258-262.
• Konopnicka Maria, „Podzwonne »Życiu«” [1891], [w:] Zenon Przesmycki (Miriam), „Wybór pism krytycznych”, opracowała Ewa Korzeniewska, T. I., Wydawnictwo Literackie, Kraków 1967.
• Mahrburg Adam, „Jeszcze o tłomaczeniach”, „Książka” 1901, nr10, s. 355-357.
• Matlakowski Władysław, „Wstęp”, [w:] William Szekspir, „Hamlet Królewic duński”, wydał, przełożył, wstępem, wyjaśnieniami i przypisami opatrzył Władysław Matlakowski, Kraków 1894, s. I-CDXVII.
• Munday Jeremy, “Introducing Translation Studies. Theories and Applications”, Routledge, London and New York2001.
• Nowaczyński Adolf, „Arystofanes po polsku”, „Literatura i Sztuka” 1907, nr 22, s. 1-2.
• „Pisarze polscy o sztuce przekładu 1440-2005. Antologia”, wybór i opracowanie Edward Balcerzan i Ewa Rajewska, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2007.
• Potocki Antoni, „Polska literatura współczesna”, Cz. II: „Kult jednostki 1890-1910”, Gebethner i Wollf, Warszawa 1912.
• Rachwał Tadeusz, „O kanibalach raz jeszcze”, [w:] „Komparatystyka literacka a przekład” pod red. Piotra Fasta i Katarzyny Żemły, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 2000, s. 57-63.
• Rachwał Tadeusz, „Zakładanie przekładalności. Transfer, transfuzja, translacja”, [w:] „Krytyka przekładu w systemie wiedzy o literaturze”, pod red. Piotra Fasta, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1999, s. 123- 131.
• Robinson Douglas, “Western Translaion Theory from Herodotus to Nietzsche”, St Jerome Publishing, Manchester, UK & Northampton, MA, 2nd ed. 2002.
• Snell-Hornby Mary, “The Turns of Translation Studies: New Paradigms or Shifting Viewpoints?”, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam–Philadelphia 2006.
• Steiner George, „Po Wieży Babel. Problemy języka i przekładu”, przeł. Olga i Wojciech Kubińscy, Universitas, Kraków 2000.
• “Thinking Through Translation with Metaphors”, ed. by André, James St., St Jerome Poublishing, Manchester UK 2010.
• Vieira Else Ribeiro Pires, “A Postmodern Translational Aesthetics in Brazil”, [in:] “Translation Studies: an Interdiscipline” ed. by Mary Snell Hornby, Franz Pöchhacker, Klaus Kaindl, John Benjamins, Amsterdam and Philadelphia 1994, pp. 65-72.
• Vieira Else Ribeiro Pires, “New Registers in Translation for Latin America”, [in:] Rimbaud’s Rainbow: Literary Translation and Higher Education, ed. by K. Malmkjaer and P. Bush, PA: John Benjamins 1997, Amsterdam and Philadelphia, pp. 171-195.
• Vieira Else Ribeiro Pires, “Liberating Calibans: Readings for Antropofagia and Haroldo de Campos’ Poetics of Transcreation”, [in:] Post-Colonial Translation: Theory and Practice, ed. by Susan Bassnett and H. Trivedi, Pinter, London and New York 1999, pp. 95-113.

Artykuły powiązane

• Łebkowska, Anna – Kategorie i metafory somatyczne – literaturoznawstwo ponowoczesne i kulturowa teoria literatury
• Brzostowska-Tereszkiewicz, Tamara – Dotyk jako koncept krytycznotranslatorski
• Kaźmierczak, Marta – Sztuki wizualne jako metafory przekładu