Mirosława Ampel-Rudolf definiuje kolor jako „cechę percypowaną wyłącznie za pomocą zmysłu wzroku” (Ampel-Rudolf 1994: 24) i stwierdza, że choć w większości kontekstów rzeczowniki barwa i kolor są stosowane wymiennie bez wprowadzania istotnej różnicy znaczeniowej, to nie można ich traktować jako synonimów absolutnych. Badaczka proponuje następujące definicje metajęzykowe dla obu terminów:.
Mirosława Amepl-Rudolf : Kolory: 24
barwa – jednostka wyrażająca kolor rzeczy, występująca w kontekstach niezaktualizowanych czasowo lub zaktualizowanych: gdy wyraża kolor klasy rzeczy lub kolor rzeczy widziany jak kolor światła.
Wydaje się jednak, że powyższe rozróżnienie, wprowadzone na potrzeby analizy składniowo-semantycznej, nie odzwierciedla tego, w jaki sposób rzeczowniki barwa i kolor rozumiane są w języku potocznym. Porównajmy wybrane definicje pochodzące z ogólnych słowników współczesnej polszczyzny. ISJP definiuje barwę następująco, por.
Mirosław Bańko : Inny słownik języka polskiego: [brak strony]
Kolor w tym samym słowniku ma zaś następującą definicję, por.
Mirosław Bańko : Inny słownik języka polskiego: [brak strony]
Z powyższego wynika, że rzeczowniki barwa i kolor opisywane są w swoim podstawowym znaczeniu (oznaczonym cyfrą 1) jako synonimy. W definicji koloru w ISJP zwraca uwagę kilka elementów. Przede wszystkim autor objaśnienia wyraźnie oddziela cechy odbierane innymi zmysłami, np. zarazem zmysłem wzroku i dotyku od cech percypowanych wyłącznie zmysłem wzroku. Łączy się tutaj ponadto zjawisko percepcji koloru ze światłem, a następnie wprowadza dla kategorii‘kolor’ egzemplifikację („Kolorami są…”), mającą w zamyśle leksykografa ułatwić czytelnikom poprawne zakreślenie granic kategorii. Dodatkowa informacja na temat czerni i bieli zdaje się mieć charakter pragmatyczny: za najlepsze przykłady kolorów uznawane są potocznie barwy chromatyczne.
Warto przywołać z kolei definicje zawarte w USJP:
Stanisław Dubisz : Uniwersalny słownik języka polskiego: [brak strony]
1. książk. a) «właściwość powierzchni przedmiotów oświetlonych postrzegana wzrokowo jako swoiste wrażenie; kolor» (…) b) przen. «znak, kolor symbolizujący dane państwo, stowarzyszenie, klub itp.» (…) c) przen. «odcień, piętno, cecha lub zespół cech nadających charakter komuś lub czemuś; charakter» (…)
2. muz. «charakterystyczne brzmienie dźwięku, głosu ludzkiego, pozwalające odróżnić od siebie poszczególne głosy lub instrumenty; tembr» (…)
3. środ. łow.; zob. farba w zn. 3.
4. histor. a) «mundur, umundurowanie, uniform»; b) «liberia, ubiór dla służby»:
kolor łac. color
1. «postrzegana wzrokowo właściwość przedmiotu, zależna od stopnia pochłaniania, rozpraszania lub przepuszczania promieni świetlnych; barwa» (…)
2. «substancja barwiąca; barwnik, farba» (…)
3. karc. «każdy z czterech zespołów kart w talii, opatrzony jednakowym znakiem i barwą (pik, trefl – czarne, karo, kier – czerwone)»
Sieć znaczeń rzeczowników barwa i kolor nie jest – jak widać – identyczna. Leksem barwa ma więcej znaczeń przenośnych (por. warianty znaczeniowe 1b i 1c), kolor natomiast w znaczeniu 2. nie jest zastępowalny słowem barwa, por. nałożyć kolor /?barwę na obraz / na ścianę. Każdy z leksemów pojawia się także w specyficznych dla siebie znaczeniach należących do leksyki specjalistycznej oraz we frazeologizmach. Co ciekawe, w niektórych wyrażeniach frazeologicznych możliwe jest zamienne stosowanie obu przymiotników, por. coś maluje się, przedstawia się itp. w jasnych, różowych, tęczowych (w ciemnych, czarnych) barwach/ kolorach; coś jest utrzymane w jakichś barwach/ kolorach itp.
Rzeczowniki kolor i barwa w znaczeniu 1. są w USJP bezsprzecznie traktowane jako synonimy – świadczy o tym już samo brzmienie definicji, zawierającej w obu przypadkach identyczne komponenty, a ponadto opisanie w sieci relacji znaczeniowych USJP słów barwa i kolor jako synonimów. Wydaje się, że leksemy te mogą być rzeczywiście używane w tych samych typach kontekstów bez zmiany znaczenia:
ciemne, jasne, żywe, ostre, spokojne, zgaszone barwy / kolory
barwa / kolor chabra, maku
barwa / kolor nieba, śniegu, węgla
barwy / kolory tęczy
intensywność barwy / koloru
gama barw / kolorów
tracić barwę / kolor
Jednostki kolor i barwa – jak wynika z powyższego zestawienia – są w swoim podstawowym znaczeniu zasadniczo funkcjonalnie zamienne i z pewnością bliskoznaczne. Jednak nie należy ich uznawać za synonimy absolutne z uwagi na to, iż każdy z nich ma znaczenia wtórne, dla siebie specyficzne, w których drugi z rzeczowników w tej parze nie występuje. Niewykluczone, że zakres semantyczny pojęcia barwa jest dla wielu użytkowników polszczyzny szerszy niż kategorii kolor (do tej drugiej nie w każdym ujęciu zalicza się czerń i biel). Inna jest również bez wątpienia etymologia obu rzeczowników, być może istnieje między nimi we współczesnej polszczyźnie także dość subtelna różnica pragmatyczna i stylistyczna: barwa to – w przeciwieństwie do koloru – leksem nacechowany stylistycznie, z czego zdają sprawę cytowane słowniki.
Różnice w zakresie znaczeniowym terminów barwa i kolor zaznaczają się wyraźnie w słownictwie specjalistycznym. Przykładowo: w fotografii, poligrafii – w dziedzinach związanych z cyfrową obróbką obrazów – kolor utożsamiany jest z subiektywnym (a zatem niemierzalnym i niedefiniowalnym za pomocą ścisłych kryteriów) wrażeniem zmysłowym, natomiast barwa jest definiowana za pomocą przywołania określonych wartości składowych zgodnie z przyjętym standardem przestrzeni kolorów. I tak np. w modelu RGB wszystkie barwy traktuje się jako melanże czerwieni (ang. red), zieleni (ang. green) i niebieskiego (ang. blue); w modelu CMY każda z barw jest mieszaniną składowych: niebieskozielony (ang. cyan), fioletowo-czerwony/karmazynowy (ang. magenta) i żółty (ang. yellow). W konsekwencji każdej z barw przypisane są współrzędne określające procentowy udział podstawowych barw w powstałym melanżu. Z systemów tych korzysta się także w sytuacjach, kiedy precyzyjne określenie parametrów barwy jest szczególnie istotne ze względów prawnych czy kulturowych, np. ustawowo określone są tony kolorystyczne, którymi powinna się cechować flaga Polski. Ścisła definicja barwy pozwala na uzyskanie porównywalnych odcieni ważnego emblematu, nawiązuje przy tym do niosących pozytywną ewaluację znaczeń symbolicznych związanych z wykorzystanym w projekcie flagi odcieniem karmazynowym.
Źródła
- „Inny słownik języka polskiego”, pod red. Mirosława Bańki, PWN, Warszawa 2000, (ISJP).
- „Słownik języka polskiego”, pod red. Witolda Doroszewskiego, PWN, Warszawa 1958-1969, (SJPDor).
- „Słownik współczesnego języka polskiego”, pod red. Bogusława Dunaja, Wilga, Warszawa 2001, (SWJP).
- „Uniwersalny słownik języka polskiego”, pod red. Stanisława Dubisza, wersja multimedialna pendrive, PWN (USJP).
- Ampel-Rudolf Mirosława, „Kolory. Z badań leksykalnych i składniowo-semantycznych języka polskiego”, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1994.
- „Studia z semantyki porównawczej”, pod red. Renaty Grzegorczykowej, Krystyny Waszakowej, tom I, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2000.
- „Studia z semantyki porównawczej”, pod red. Renaty Grzegorczykowej, Krystyny Waszakowej, tom 2, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2003
- Tokarski Ryszard, „Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie”, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1995.
- Waszakowa Krystyna, „Podstawowe nazwy barw i ich prototypowe odniesienia. Metodologia opisu porównawczego”, [w:] „Studia z semantyki porównawczej”, pod red. Renaty Grzegorczykowej, Krystyny Waszakowej, tom I, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2000.
- Wierzbicka Anna, „Język—umysł—kultura”, PWN, Warszawa 1999,
Artykuły powiązane
- Izdebska, Agnieszka – Terlecki – kolorystyka a wizja historii
- Komorowska, Ewa – Barwa biała
- Stanulewicz, Danuta – Barwa czarna
- Komorowska, Ewa – Barwa żółta
